Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ

Η Ορθόδοξη Εκκλησία και οι προκλήσεις της τεχνολογίας για τον άνθρωπο

Στόχος της ομιλίας αυτής[1] ήταν να συζητηθούν διάφορα ζητήματα τεχνολογίας αλλά και ο τρόπος με τον οποίο αυτά επηρεάζουν τους Ορθόδοξους πιστούς, τόσο στις ενορίες τους όσο και στην καθημερινή τους ζωή.  Επισημάνθηκε ότι, ενώ δεν πρέπει να υπάρχουν αντιφάσεις μεταξύ των γεγονότων της επιστήμης και εκείνων που η Εκκλησία θεωρεί ως γεγονότα, ορισμένες προσεγγίσεις που απαντώνται στην Εκκλησία, βρίσκονται σε ένταση με την πίστη. Ορισμένα ζητήματα αντιμετωπίστηκαν ικανοποιητικά από την Εκκλησία, ενώ άλλα ήταν περισσότερο δύσκολα. Είναι αλήθεια ότι η πόλωση που υπάρχει στην κοινωνία συνέβαλε σε αυτές τις δυσκολίες.

Μερικές από τις παρεξηγήσεις αφορούν στο γεγονός ότι ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι η επιστήμη μπορεί να ελέγξει την ύπαρξη του Θεού στον κόσμο. Κάτι τέτοιο δεν είναι αλήθεια. Η πίστη στον Θεό δεν προέρχεται από γεγονότα που ελέγχονται σε ένα εργαστήριο, αλλά μάλλον από αυτό που οι άνθρωποι βρίσκουν στις καρδιές τους. Ούτε η επιστήμη ούτε η θρησκευτική Αλήθεια μπορούν να αποφασιστούν από την πλειοψηφία ή από ένα δικαστήριο. 

Υπάρχουν ορισμένοι επιστήμονες που διεξάγουν σταυροφορία υπέρ του υλισμού και της αθεΐας, λησμονώντας την αρχή του επαγγελματικού-επιστημονικού χώρου τους που είναι η μη επίκληση κάποιας υπερφυσικής δύναμης στην επιστήμη. Ορισμένοι επιστήμονες προβάλλουν ισχυρισμούς σχετικά με τη θρησκεία (π.χ. ηθική ή διδασκαλία) χωρίς να έχουν καμία εκπαίδευση γύρω από τα θέματα αυτά.  Άλλοι επιστήμονες διακηρύσσουν τον λεγόμενο «επιστημονισμό», την ιδέα ότι οι σύγχρονες φυσικές επιστήμες παρέχουν τη μόνη δυνατή πρόσβαση στον κόσμο, προσφέροντας το μοναδικό είδος «αλήθειας».

Ο φονταμενταλισμός, που είναι μια μορφή ιδεολογικής αδιαλλαξίας, που δεν περιορίζεται στη θρησκεία αλλά περιλαμβάνει επίσης πολιτικές ή κοινωνικές θέσεις, μπορεί να εκφράζεται είτε από την πλευρά της επιστήμης είτε από την πλευρά της θρησκείας. Από την πλευρά της επιστήμης, μπορεί να βασίζεται στην πεποίθηση ότι ένα άτομο έχει πλήρη κατανόηση και θεωρεί ότι όλα τα πράγματα μπορούν να εξηγηθούν μέσω της ύλης. Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, από την άλλη πλευρά, περιλαμβάνει ανθρώπους που πιστεύουν στην αυθεντία της Βίβλου ή του ιεροκήρυκα, σημειώνοντας ότι η μελέτη του φυσικού κόσμου είναι άσκοπη, ότι όλα τα πράγματα μπορούν να εξηγηθούν από τον υπερφυσικό κόσμο.  Και οι δύο πλευρές δείχνουν έλλειψη ανοιχτότητας.

Διερευνώντας τέτοια ζητήματα έντασης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, μπορεί κανείς να εξετάσει μερικά από τα πιο απλά ζητήματα που περιλαμβάνουν τη θεωρία της εξέλιξης έναντι του δημιουργισμού, οικολογικά ζητήματα εκμετάλλευσης έναντι διατήρησης και ζητήματα σχετικά με το ανθρώπινο πρόσωπο.  Τα πιο σύνθετα ζητήματα περιλαμβάνουν ερωτήματα σχετικά με τη συμπεριφορά, την επεξεργασία του ανθρώπινου γονιδιώματος, τον χειρισμό των διεμφυλικών και άλλων σεξουαλικών τεχνολογιών και πολλά άλλα.

Η τεχνολογία πρέπει να εξετάζεται υπό το πρίσμα της ταπεινότητας.  Ο άνθρωπος πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι οι ικανότητές μας είναι δώρα του Θεού που προορίζονται να χρησιμοποιηθούν για το καλό.  Οι περισσότερες τεχνολογίες είναι ουδέτερες και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για καλό ή κακό.  Χρειάζεται διάκριση για να καθοριστεί πώς είναι καλύτερο να χρησιμοποιηθούν αυτές οι τεχνολογίες.  Παρά την ανάγκη για διάκριση, οι Ορθόδοξοι συχνά δυσκολεύονται να καθορίσουν ποια είναι η ορθόδοξη θέση σε ένα συγκεκριμένο θέμα.  Συχνά ο ορθόδοξος φονταμενταλισμός υπερτερεί της πραγματικής Ορθοδοξίας.  Οι γνώσεις στους τομείς της επιστήμης είναι συχνά πολύ εξειδικευμένες, και πολύ λίγοι Ορθόδοξοι κατανοούν τις πολύπλοκες πτυχές ενός θέματος, προκειμένου να διατυπωθεί μια ορθόδοξη θέση. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι Ορθόδοξοι δεν βρίσκονται στο τραπέζι των διαθρησκειακών διαλόγων για τη θρησκεία και την επιστήμη.  Ως αποτέλεσμα, οι Ορθόδοξοι συμβάλλουν ελάχιστα στη συζήτηση και τη λήψη αποφάσεων.

Υπάρχουν ορισμένοι επιστήμονες που διεξάγουν σταυροφορία υπέρ του υλισμού και της αθεΐας, λησμονώντας την αρχή του επαγγελματικού-επιστημονικού χώρου τους που είναι η μη επίκληση κάποιας υπερφυσικής δύναμης στην επιστήμη. Ορισμένοι επιστήμονες προβάλλουν ισχυρισμούς σχετικά με τη θρησκεία (π.χ. ηθική ή διδασκαλία) χωρίς να έχουν καμία εκπαίδευση γύρω από τα θέματα αυτά.  Άλλοι επιστήμονες διακηρύσσουν τον λεγόμενο «επιστημονισμό», την ιδέα ότι οι σύγχρονες φυσικές επιστήμες παρέχουν τη μόνη δυνατή πρόσβαση στον κόσμο, προσφέροντας το μοναδικό είδος «αλήθειας».

Οι βιοτεχνολογίες αυξάνουν τον αριθμό των αποφάσεων και των κρίσιμων επιλογών στη ζωή.  Είναι πρόκληση για τους ιερείς να είναι εξοπλισμένοι με επαρκή γνώση και διορατικότητα για να βοηθήσουν τα άτομα, τα ζευγάρια, τις οικογένειες να αντιμετωπίσουν αυτά τα ζητήματα.  Για παράδειγμα, με τις γενετικές εξετάσεις των ασθενειών να είναι πλέον διαθέσιμες, τα ζευγάρια πρέπει τώρα να συζητήσουν αν θα κάνουν γενετικές εξετάσεις και πως θα διαχειριστούν στη συνέχεια τις πληροφορίες που θα λάβουν. Αυτό δεν αποτελούσε πρόβλημα στο παρελθόν, οι αποφάσεις ήταν πιο ξεκάθαρες.

Η ηθική είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που περιλαμβάνει τη συστηματοποίηση, την υπεράσπιση και τη διατύπωση εννοιών για τη σωστή και τη λανθασμένη συμπεριφορά, συχνά με προβληματισμό για την ηθική διαφορετικότητα.  Ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων έγραψε τα εξής:

«Διότι η μέθοδος της ευσέβειας αποτελείται από αυτά τα δύο πράγματα, ευσεβείς διδασκαλίες και ενάρετη πράξη- και ούτε οι διδασκαλίες είναι αποδεκτές από τον Θεό χωρίς τα καλά έργα, ούτε ο Θεός δέχεται τα έργα που δεν τελειοποιούνται με ευσεβείς διδασκαλίες. Διότι τι ωφελεί το να γνωρίζεις καλά τα δόγματα που αφορούν τον Θεό, αλλά να είσαι άθλιος πόρνος; Και πάλι, τι ωφελεί να είσαι εγκρατής και την ίδια στιγμή ασεβής βλάσφημος; Πολύτιμο αγαθό λοιπόν είναι η γνώση των δογμάτων- επίσης, υπάρχει ανάγκη από μια άγρυπνη ψυχή, αφού υπάρχουν πολλοί «που κερδοσκοπούν με τη φιλοσοφία και τη μάταιη απάτη».

Κατά τη διάρκεια της διάλεξης συζητήθηκαν διάφορα θέματα, όπως η εξωσωματική γονιμοποίηση, τα βλαστοκύτταρα, η κατανόηση του ρόλου της γενετικής στη συμπεριφορά, οι τεχνολογίες γονιδιακής επεξεργασίας και οι τεχνολογίες που συμβάλλουν στην παράταση της ζωής. Πρόκειται για τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται σε βιοϊατρικές καταστάσεις για τη θεραπεία διαταραχών που κυμαίνονται από την αρχή της ζωής έως το τέλος της ζωής.  Ορισμένες από αυτές τις τεχνολογίες είναι επαρκώς ανεπτυγμένες και χρησιμοποιούνται σήμερα στις κλινικές (για παράδειγμα, η εξωσωματική γονιμοποίηση), ενώ άλλες βρίσκονται στον προθάλαμο της χρήσης τους αλλά δεν θεωρούνται ακόμη αρκετά ασφαλείς ώστε να χρησιμοποιηθούν συστηματικά στον άνθρωπο (όπως οι τεχνολογίες γονιδιακής επεξεργασίας).  Στα περισσότερα από αυτά τα παραδείγματα, η Εκκλησία δεν έχει ακόμη λάβει σαφή θέση, γεγονός που υποδηλώνει ότι χρειάζεται σοβαρή συζήτηση από την πλευρά της προκειμένου να προσπαθήσει να αναπτύξει μια κατάλληλη θέση γύρω από τα ζητήματα αυτά.  Ο διάλογος αυτός πρέπει να περιλαμβάνει όχι μόνον ιερείς και θεολόγους, αλλά και επιστήμονες, γιατρούς, κοινωνικούς επιστήμονες και πολλούς άλλους. 

Διότι η μέθοδος της ευσέβειας αποτελείται από αυτά τα δύο πράγματα, ευσεβείς διδασκαλίες και ενάρετη πράξη- και ούτε οι διδασκαλίες είναι αποδεκτές από τον Θεό χωρίς τα καλά έργα, ούτε ο Θεός δέχεται τα έργα που δεν τελειοποιούνται με ευσεβείς διδασκαλίες. Διότι τι ωφελεί το να γνωρίζεις καλά τα δόγματα που αφορούν τον Θεό, αλλά να είσαι άθλιος πόρνος; Και πάλι, τι ωφελεί να είσαι εγκρατής και την ίδια στιγμή ασεβής βλάσφημος; Πολύτιμο αγαθό λοιπόν είναι η γνώση των δογμάτων- επίσης, υπάρχει ανάγκη από μια άγρυπνη ψυχή, αφού υπάρχουν πολλοί «που κερδοσκοπούν με τη φιλοσοφία και τη μάταιη απάτη

Ποια προσέγγιση θα πρέπει λοιπόν να ακολουθηθεί προκειμένου να διατυπώσουμε μια ορθόδοξη θέση σχετικά με αυτές τις τεχνολογίες; Πρέπει να επαναφέρουμε την έννοια της κατανόησης στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, στις μεταξύ μας σχέσεις, αλλά και στο ίδιο το σπίτι μας. Θα πρέπει να αφιερώνουμε χρόνο στη μελέτη των μυστηρίων και όχι μόνο στη γνωριμία με τα γεγονότα. Θα πρέπει να αναπτύξουμε τον σεβασμό για τη σοφία (και όχι μόνο για τη γνώση)- ίσως χρειαστεί, μάλιστα να επανεξετάσουμε την προσέγγισή μας για το είδος της εκπαίδευσης που προσφέρουμε και ίσως έχουμε μεγαλύτερη ανάγκη να καλλιεργήσουμε μια διασύνδεση μεταξύ ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών.

Ο Μητροπολίτης Σούροζ Αντώνιος (Μπλουμ) περιέγραψε ως εξής τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να προσεγγίσουμε αυτά τα δύσκολα προβλήματα του σήμερα: «Το καθήκον μας δεν είναι απλώς να μιμηθούμε ό,τι έκαναν οι άγιοι στις προηγούμενες εποχές, αλλά να οικειοποιηθούμε κατά κάποιον τρόπο σε ένα πολύ βαθύτερο επίπεδο τον τρόπο με τον οποίο εμπλέκονται στο δικό τους ιστορικό περιβάλλον, επιδιώκοντας να ανταποκριθούμε όπως θα είχαν ανταποκριθεί αν ζούσαν στις μέρες μας».

[1] Το παρόν κείμενο στηρίζεται σε παρουσίαση με τον τίτλο “Τεχνητή Νοημοσύνη: Απειλή ή Εθλογία”που έλαβε χώρα στις 15 Απριλίου 2024 στο πλαίσιο του κύκλου διαδικτυακών ομιλιών της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου «Καιρός του Ποιήσαι» για το ακαδημαϊκό έτος 2023-2024.

Το εικαστικό θέμα είναι έργο του Ρώσου καλλιτέχνη Wassily Kandinsky με τίτλο “Several Circles”, 1926.