TΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΥΜΕΩΝ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

Το Άγιο Πνεύμα στη θεολογία του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου

Ο ιδιάζων ρόλος του Αγίου Πνεύματος στην Εκκλησία κατανοείται στον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο ως προσωπικός εκκεντρισμός ενός εκάστου των πιστών στο μυστικό σώμα του Χριστού στο πλαίσιο μιας αέναης χριστολογίας^[1]. Πιο συγκεκριμένα, η εν Χριστώ αποκάλυψη του Πνεύματος φανερώνει ότι το Άγιο Πνεύμα στη ζωή της Εκκλησίας συνιστά το περιεχόμενο της θεώσεως. Ο μεριστός αυτός τρόπος μετάδοσης των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος στην κοινότητα της Εκκλησίας ονομάζεται από τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο «ενυπόστατον φως». Παρομοίως, ο άγιος Μάξιμος Ομολογητής, ονόμαζε την εμπειρία αυτή ως «ενυπόστατη υιοθεσία».

          Για τον άγιο Συμεών το Άγιο Πνεύμα, το οποίο αποκαλύπτεται ως το φως  του Θεού, ήδη από την παρούσα ζωή, απεργάζεται τη θέωση και τον αγιασμό των ανθρώπων. «Ἀλλά παρακαλῶ πάντας ὑμᾶς, ὦ πατέρες καί ἀδελφοί, σπουδάσαι μετασχεῖν τῆς τοιαύτης ζωῆς ἥ τις τό φῶς ἐστι τοῦ Θεοῦ, αὐτό τό Πνεῦμα τό Ἅγιον, τό τούς μετέχοντας αὐτοῦ ἁγιάζον καί θεούς τῇ θέσει ἀπεργαζόμενον»^[2]. Το Άγιο Πνεύμα είναι αυτό που μεταβάλει τα ευχαριστιακά δώρα σε σώμα και αίμα του Χριστού, αυτό που μας καθαίρει και μας καθιστά αξίους να ενωθούμε με το θεωμένο σώμα του Χριστού. «Ὄντως τό Πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀληθής βρῶσις καί πόσις· τό Πνεῦμά ἐστι τό μεταποιοῦν τόν ἄρτον εἰς σῶμα τοῦ Κυρίου· ὄντως τό Πνεῦμά ἐστι τό καθαῖρον ἡμᾶς καί ἀξίως ποιοῦν μεταλαμβάνειν τοῦ σώματος τοῦ Κυρίου. Οἱ γάρ ἀναξίως τούτου μεταλαμβάνοντες, ὥς φησιν ὁ Ἀπόστολος, “κρῖμα ἑαυτοῖς ἐσθίουσι καί πίνουσι, μή διακρίνοντες τό σῶμα τοῦ Κυρίου”»^[3]. Οι προσευχές που απευθύνονται στο Άγιο Πνεύμα απευθείας είναι σπάνιες, όπως π.χ. η γνωστή προσευχή «Βασιλεῦ Οὐράνιε»^[4]. Ο Συμεών στον 3ο Θεολογικό Λόγο  (46-69) του έχει μια τέτοια προσευχή με δογματικό περιεχόμενο, όπως και στον πρόλογό του στους Ύμνους, όπου ονομάζει και απευθύνεται στο Πνεύμα λέγοντας «ἐλθέ τό ἀκατανόητον πρόσωπον»^[5]. Το Άγιο Πνεύμα ενώνει με τον Χριστό, κάνει τον Χριστό να λάμπει μέσα μας, διά του Πνεύματος γινόμαστε ένα σώμα, ο δε Χριστός παρέχει το Πνεύμα.

          Μολονότι δεν έχει αναπτυγμένη με συστηματικό τρόπο μια δογματική διδασκαλία περί Αγίου Πνεύματος, το έργο του έχει πάμπολλα δογματολογικά στοιχεία για το Άγιο Πνεύμα εντός της Αγίας Τριάδος και κυρίως για το ιδιαίτερο έργο του Παρακλήτου στο μυστήριο του Χριστού και της σωτηρίας στην Εκκλησία, δηλαδή στην εν Χριστώ πνευματική ζωή της θεώσεως και της θέας του Θεού. Στη διδασκαλία του Συμεών παραδοσιακά το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός και υπάρχει αιωνίως σε αδιάσπαστη ενότητα με τον Πατέρα και τον Υιό. Στην Αγία Τριάδα υπάρχει απόλυτη ομοουσιότητα και ομοτιμία, παρά το ότι ο Πατήρ είναι ο μόνος αίτιος. «Οὔτε “Πατήρ πρῶτος, κἄν αἴτιος τοῦ Υἱοῦ, οὔτε δεύτερος ὁ Υἱός, κἄν ἐκ τοῦ Πατρός, οὔτε τρίτον τό Πνεῦμα το Ἅγιον, κἄν ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορεύηται»^[6]. Το Άγιο Πνεύμα ενώ εκπορεύεται εκ του Πατρός, αποστέλλεται δια του Υιού. Η ενέργεια των τριών προσώπων είναι κοινή και αχώριστη, το δε Άγιο Πνεύμα αποκαλύπτει και μεταδίδει ως έλλαμψη και ως φως την κοινή τριαδική θέληση και χάρη για τη σωτηρία^[7]. Το Πνεύμα είναι ο χορηγός της ζωής αλλά και της θεωρίας του θείου φωτός με το οποίο και συνταυτίζεται. Το Άγιο Πνεύμα έχει ως ιδιάζον έργο να χορηγεί τη θεία ζωή και ενέργεια ad extra. Υπάρχει, λοιπόν, πλήρης ταύτιση με την πνευματολογία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά. Σχολιάζοντας την παύλεια ρήση «τὸ γὰρ Πνεῦμα πάντα ἐρευνᾷ, καὶ τὰ βάθη τοῦ Θεοῦ» (Α΄ Κορ. 2,10) ο Συμεών ερμηνεύει ότι πρόκειται για την αποκαλυπτική θέα και θεωρία του Θεού, η οποία πραγματοποιείται δια του Αγίου Πνεύματος^[8]. Η θέα του Αγίου Πνεύματος καθίσταται ορατή στους αξίους ως φως. Στην πλούσια πνευματολογία του αγίου Συμεών, η χάρη του Αγίου Πνεύματος καθαίρει και μεταμορφώνει. Δεν πρόκειται όμως για μία πνευματολογία δίχως άμεση σχέση και αναφορά προς τη χριστολογία. Το Άγιο Πνεύμα έχει ως κύριο έργο να αποκαλύπτει και να οδηγεί στον Χριστό, δηλαδή στο σώμα του Χριστού που είναι η Εκκλησία. Και πράγματι, μία προσεκτική σπουδή της πνευματολογίας του Συμεών δείχνει την πλήρη σύνθεση και αλληλεξάρτηση χριστολογίας και πνευματολογίας, όπως ακριβώς υφίσταται στη βιβλική και πατερική θεολογία. Η συνάφεια και σύνδεση Χριστού και Πνεύματος φανερώνεται στο έργο της θεώσεως^[9]. Το Άγιο Πνεύμα είναι το Πνεύμα της υιοθεσίας, το οποίο ενσωματώνει στο σώμα του Χριστού και δια του Χριστού καθιστά τον άνθρωπο υιό του Θεού και Πατρός. Η κοινωνία αυτή της θεώσεως είναι μια χαρισματική εμπειρία θέας και θεωρίας των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος^[10].

θέα του Αγίου Πνεύματος καθίσταται ορατή στους αξίους ως φως. Στην πλούσια πνευματολογία του αγίου Συμεών, η χάρη του Αγίου Πνεύματος καθαίρει και μεταμορφώνει. Δεν πρόκειται όμως για μία πνευματολογία δίχως άμεση σχέση και αναφορά προς τη χριστολογία. Το Άγιο Πνεύμα έχει ως κύριο έργο να αποκαλύπτει και να οδηγεί στον Χριστό, δηλαδή στο σώμα του Χριστού που είναι η Εκκλησία. Και πράγματι, μία προσεκτική σπουδή της πνευματολογίας του Συμεών δείχνει την πλήρη σύνθεση και αλληλεξάρτηση χριστολογίας και πνευματολογίας, όπως ακριβώς υφίσταται στη βιβλική και πατερική θεολογία. Η συνάφεια και σύνδεση Χριστού και Πνεύματος φανερώνεται στο έργο της θεώσεως^[9]. Το Άγιο Πνεύμα είναι το Πνεύμα της υιοθεσίας, το οποίο ενσωματώνει στο σώμα του Χριστού και δια του Χριστού καθιστά τον άνθρωπο υιό του Θεού και Πατρός. Η κοινωνία αυτή της θεώσεως είναι μια χαρισματική εμπειρία θέας και θεωρίας των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος^[10].

          Αρκετοί, κυρίως ρωμαιοκαθολικοί, ερευνητές της διδασκαλίας του αγίου εντοπίζουν σε αυτήν την εν «αισθήσει και γνώσει» εμπειρία του Αγίου Πνεύματος μεσσαλιανικές επιρροές. Ως γνωστόν, η ίδια κατηγορία θα αποδοθεί από τους ίδιους περίπου μελετητές και στην περί ακτίστων ενεργειών θεολογία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά. Σε κάθε περίπτωση δεν πρόκειται περί μιας φυσιοκρατικής εμπειρίας, αλλά έκφραση του ρεαλισμού της εμπειρικής θεολογικής γνωσιολογίας της Ορθόδοξης Παράδοσης της Εκκλησίας. Στην Ορθόδοξη Παράδοση η θεογνωσία δεν συνιστά εννοιολογική πρόσβαση στην αλήθεια του Θεού, αλλά κυρίως εμπειρία της χάριτος ως θέας και ενσυνείδητης παρουσίας του Αγίου Πνεύματος στη ζωή της Εκκλησίας ως σώματος του Χριστού. Η προσωπική  θεοφάνεια δεν θεσμοθετεί μία άλλη κοινωνία θεώσεως από το σώμα του Χριστού που είναι η Εκκλησία ούτε, ασφαλώς, νομιμοποιεί μία προνομιούχο ομάδα εκλεκτών εντός της Εκκλησίας, υπεράνω των θεσμών και της κοινής μυστηριακής ζωής της. Επομένως, η θεία χάρη και ενέργεια, μολονότι προκύπτει από τη σωτηριώδη Οικονομία του ενανθρωπήσαντος Υιού και Λόγου και εκφράζεται δια του Αγίου Πνεύματος στη ζωή της Εκκλησίας, ενέχει προσωπικό-τριαδοκεντρικό χαρακτήρα, διότι αφορά τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος που εκφαίνουν την κοινή θεία ζωή στην κτίση και στην ιστορία.

Στην Ορθόδοξη Παράδοση η θεογνωσία δεν συνιστά εννοιολογική πρόσβαση στην αλήθεια του Θεού, αλλά κυρίως εμπειρία της χάριτος ως θέας και ενσυνείδητης παρουσίας του Αγίου Πνεύματος στη ζωή της Εκκλησίας ως σώματος του Χριστού. Η προσωπική  θεοφάνεια δεν θεσμοθετεί μία άλλη κοινωνία θεώσεως από το σώμα του Χριστού που είναι η Εκκλησία ούτε, ασφαλώς, νομιμοποιεί μία προνομιούχο ομάδα εκλεκτών εντός της Εκκλησίας, υπεράνω των θεσμών και της κοινής μυστηριακής ζωής της. Επομένως, η θεία χάρη και ενέργεια, μολονότι προκύπτει από τη σωτηριώδη Οικονομία του ενανθρωπήσαντος Υιού και Λόγου και εκφράζεται δια του Αγίου Πνεύματος στη ζωή της Εκκλησίας, ενέχει προσωπικό-τριαδοκεντρικό χαρακτήρα, διότι αφορά τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος που εκφαίνουν την κοινή θεία ζωή στην κτίση και στην ιστορία.

          Εδώ ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος εκφράζει την περίφημη πατερική διάκριση ουσίας και ενεργειών ως σαφή οντολογική και εμπειρική βάση της όλης χαρισματικής θεολογίας του. Πρόκειται για έναν τριαδοκεντρικό και συνάμα χριστοκεντρικό και πνευματοκεντρικό μυστικισμό, υπό την έννοια ότι η άκτιστη θεία χάρη που φανερώνεται και εκλάμπει στη ζωή των πιστών μέσω των μυστηρίων της Εκκλησίας αποκαλύπτει την Τριάδα των θείων προσώπων. Γι’ αυτό και η θέα ή θεωρία του Χριστού ή του Αγίου Πνεύματος είναι και θεωρία των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος κατά την κοινή ενέργεια και χάρη.

          Το μυστήριο της Αγίας Τριάδος, όπως φωτίζεται από τη χριστολογία, συνιστά το θεμέλιο της σωτηρίας του ανθρώπου. Όλα στον Θεό είναι φως, το οποίο ενώ είναι κοινό και φυσικό ιδίωμα και για τις τρεις θείες υποστάσεις, εκλάμπει πάντοτε μέσω των προσώπων. Η θέωση του ανθρώπου είναι ενυπόστατη μυσταγωγία του φωτός. Ολόκληρη η αποκάλυψη του μυστηρίου της εν Χριστώ σωτηρίας κατανοείται με όρους φωτός, θέας και θεωρίας. Το φως της τρισυπόστατης θεότητας αποκαλύπτεται εν Χριστώ στη ζωή της Εκκλησίας και μετέχεται από τους ανθρώπους μέσω των μυστηρίων^[11]. Εν τέλει, ο χριστοκεντρικός και πνευματολογικός μυστικισμός αναφαίνεται ως Τριαδικός κατ’ εξοχήν. Η θεολογία ως θεοπτία κυριολεκτείται ως φανέρωση και μέθεξη της ζωής της Αγίας Τριάδος. Μέσα στο φως της Αγίας Τριάδος φανερώνεται ο Χριστός. Ο Χριστός αποστέλλει το Άγιο Πνεύμα ως φως και φανερώνεται από το Άγιο Πνεύμα. Το Άγιο Πνεύμα διενεργεί την εν Χριστώ υιοθεσία του ανθρώπου και μας προσάγει στον Θεό και Πατέρα. Η γνώση του Θεού δια της χάριτος είναι γνώση τριαδική. Το Άγιο Πνεύμα οδηγεί στον Χριστό και παρέχει την αληθή θεογνωσία της Αγίας Τριάδος.

  Στον άγιο Συμεών η θεολογία της Αγίας Τριάδος δεν είναι υπόθεση απλώς σχολαία και εννοιολογική, αλλά πρωτίστως εμπειρική και βιωματική και ασφαλώς μέσα στο πλαίσιο του ορθόδοξου δόγματος και της παράδοσης της Εκκλησίας. Η γνώση της Αγίας Τριάδος δεν αποκτάται με λογικές κατηγορίες, με χρήση αναλογιών από τον χώρο της κτιστής φύσεως ούτε απλώς με τη μελέτη των Γραφών δίχως το ασκητικό κατόρθωμα της ελευθερίας και της χαρισματικής εμπειρίας και αποκάλυψης του Θεού. Ο άγιος Συμεών συχνά πυκνά παραθέτει ομολογίες πίστεως στην Αγία Τριάδα, με έμφαση στα Πρόσωπα που γνωρίζονται ως φως, ενώ η ουσία παραμένει απρόσιτη και ακατάληπτη. Η ποιητική του θεολογία είναι γεμάτη από τριαδικές θεολογικές εκφράσεις ως ζωντανές και εμπειρικές πραγματικότητες. Η Αγία Τριάδα κατέρχεται και ενοικεί μέσα στις καρδιές των ανθρώπων. Ο Χριστός διά του Πνεύματος καθιστά την τριαδική αυτή ενοίκηση στον άνθρωπο αισθητή και συνειδητή πραγματικότητα.

          Στον άγιο Συμεών η θεολογία της Αγίας Τριάδος δεν είναι υπόθεση απλώς σχολαία και εννοιολογική, αλλά πρωτίστως εμπειρική και βιωματική και ασφαλώς μέσα στο πλαίσιο του ορθόδοξου δόγματος και της παράδοσης της Εκκλησίας. Η γνώση της Αγίας Τριάδος δεν αποκτάται με λογικές κατηγορίες, με χρήση αναλογιών από τον χώρο της κτιστής φύσεως ούτε απλώς με τη μελέτη των Γραφών δίχως το ασκητικό κατόρθωμα της ελευθερίας και της χαρισματικής εμπειρίας και αποκάλυψης του Θεού. Ο άγιος Συμεών συχνά πυκνά παραθέτει ομολογίες πίστεως στην Αγία Τριάδα, με έμφαση στα Πρόσωπα που γνωρίζονται ως φως, ενώ η ουσία παραμένει απρόσιτη και ακατάληπτη. Η ποιητική του θεολογία είναι γεμάτη από τριαδικές θεολογικές εκφράσεις ως ζωντανές και εμπειρικές πραγματικότητες. Η Αγία Τριάδα κατέρχεται και ενοικεί μέσα στις καρδιές των ανθρώπων. Ο Χριστός διά του Πνεύματος καθιστά την τριαδική αυτή ενοίκηση στον άνθρωπο αισθητή και συνειδητή πραγματικότητα. Κέντρο της θέας του Θεού είναι ο σαρκωμένος Λόγος και αφετηρία της είναι το Πνεύμα το Άγιον. Εν τέλει, πρόκειται για τη θεωρία της ανερμήνευτης ενότητας των θείων υποστάσεων: «εἷς Πατήρ, Υἱός ὡσαύτως, σύν τῷ Πνεύματι τῷ Θείῳ, ἕν τά τρία καί τά τρία εἷς Θεός ἀνερμηνεύτως»^[12]. Λαμβάνοντας τη χάρη του Τριαδικού Θεού ο άνθρωπος γίνεται και αυτός τρισυπόστατος ως σώμα, ψυχή και θεία χάρη. Λόγω της θεώσεως, η χάρη της Αγίας Τριάδος αποβαίνει το τρίτο συνθετικό του ανθρώπου.

[1] Βλ. Θεόφιλου Αμπατζίδη, Το ενυπόστατον φως, Σπουδή στις προϋποθέσεις της θέωσης κατά τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο, εκδ. Δόμος/Εν Πλω, Αθήνα 2019.

[2]Κατηχ. 34,370-383.

[3]Ηθικ. 3,538-551.

[4] Στιχηρό των αποστίχων του εσπερινού και δοξαστικό των αίνων της Πεντηκοστής και της εορτής του Αγίου Πνεύματος σε ήχο πλάγιο δεύτερο, ποίημα που αποδίδεται στον Κοσμά τον Μελωδό.

[5]Ευχ. 1-23.

[6]Θεολ. 1,124-126.

[7]Θεολ. 2,202-204.

[8]Ηθικ. 3, 154 εξ.

[9] Βλ. Ηθικ. 3,104-112.

[10]  Βλ.Ηθικ. 3,163.

[11] Βλ. Θεολ. 3, 150-152.

[12]Ύμνοι 29,150-153.

Ο Σταύρος Γιαγκάζογλου είναι Επίκουρος Καθηγητής Δογματικής στο Τμήμα Θεολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα από την πρόσφατη εισήγησή του «Η Θεολογία ως θεοπτία. Η θεολογία της θέας του Θεού στον Συμεών τον Νέο Θεολόγο και τον Γρηγόριο Παλαμά», στο συνέδριο που διοργανώθηκε στις 26-29 Μαΐου 2022 από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου με θέμα: «ΑΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ Ο ΝΕΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ.  Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη θεολογία του φωτός και της χάριτος».

Η εικόνα του αγίου Πνεύματος προέρχεται από την ασημένια επένδυση της εικόνας των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στον ομώνυμο ναό της Τσαγκαράδας Πηλίου. Φωτογραφία, Κωστής Δρυγιανάκης, 2022.