Παντελής ΚαλαϊτζίδηςΗ Ρωσική Ορθοδοξία και οι απειλές για το μοντέλο της «Συμφωνίας» στην εποχή του Covid-19
Η παγκόσμια κρίση COVID-19 αποκάλυψε διαιρέσεις στη Ρωσική Ορθοδοξία που ως τώρα έμεναν λανθάνουσες και περίμεναν τις κατάλληλες συνθήκες για να εκδηλωθούν. Δεν είναι μυστικό, για παράδειγμα, ότι οι θέσεις πολλών κληρικών και ενός μέρους των λαϊκών στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία (ΡΟΕ) διαφέρουν ριζικά από τις θέσεις της επίσημης ηγεσίας της Εκκλησίας. Πολλοί από τους πρώτους ευλαβούνται προσωπικότητες που δεν αναγνωρίζονται από το Ρωσικό Πατριαρχείο, ενώ καταδικάζουν ως «αίρεση» την Οικουμενική Κίνηση στην οποία συμμετέχει η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Αυτή η διαίρεση μεταξύ ενός μεγάλου μέρους των πιστών και της επίσημης Εκκλησίας έγινε ακόμη πιο εμφανής κατά τη διάρκεια της τρέχουσας υγειονομικής κρίσης. Σημαντικό στοιχείο αυτής της διαίρεσης είναι ένα λαϊκό εκκλησιαστικό κίνημα «από τη βάση», ένα είδος «βαθιάς Ορθοδοξίας» που απορρίπτει όλες τις εθνικές εκστρατείες πληροφόρησης για την πανδημία που επιχείρησαν οι κρατικές αρχές.
Στη Ρωσία, οι κυβερνητικές αρχές είχαν μέχρι τώρα στενή συνεργασία με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που ο Μητροπολίτης Ιλαρίων, Πρόεδρος του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων, επέπληξε εκείνους που αρνήθηκαν να εμβολιαστούν, αποκαλώντας τους «αμαρτωλούς που θα έπρεπε να μετανοούν γι αυτό το σφάλμα τους σ’ όλη την υπόλοιπη ζωή τους». Ενώ η ΡΟΕ αργεί να αντιδράσει σε αλλαγές που έχουν να κάνουν με τη νεωτερικότητα και υπερασπίζεται τις λεγόμενες παραδοσιακές αξίες, τόσο στη Ρωσία όσο και διεθνώς, ενήργησε εκπληκτικά γρήγορα και δέχτηκε πρόθυμα πολλά από τα περιοριστικά μέτρα της Ρωσικής κυβέρνησης σχετικά με την κρίση του κορωνοϊού, ενώ υιοθέτησε μια σειρά υγειονομικών μέτρων στις εκκλησίες, όπως η απολύμανση της λαβίδας που χρησιμοποιείται στη Θεία Κοινωνία.
Ενώ η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αργεί να αντιδράσει σε αλλαγές που έχουν να κάνουν με τη νεωτερικότητα και υπερασπίζεται τις λεγόμενες παραδοσιακές αξίες, τόσο στη Ρωσία όσο και διεθνώς, ενήργησε εκπληκτικά γρήγορα και δέχτηκε πρόθυμα πολλά από τα περιοριστικά μέτρα της Ρωσικής κυβέρνησης σχετικά με την κρίση του κορωνοϊού, ενώ υιοθέτησε μια σειρά υγειονομικών μέτρων στις εκκλησίες, όπως η απολύμανση της λαβίδας που χρησιμοποιείται στη Θεία Κοινωνία.
Ωστόσο μεγάλο μέρος του κλήρου και του λαού αντέδρασε αρνητικά σε αυτούς τους περιορισμούς, παρά το γεγονός ότι η ΡΟΕ είναι ένας από τους οργανισμούς της Ρωσίας που πλήττονται ιδιαίτερα από τον κορωνοϊό. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, ο ιός έχει ήδη μολύνει περίπου το 7% του κλήρου και μερικοί εξέχοντες ιεράρχες έχουν πεθάνει. Ο ιός έχει επίσης πλήξει έντονα πολλά διάσημα μοναστηριακά συγκροτήματα, όπως η Λαύρα της Αγίας Τριάδας του Αγίου Σεργίου, η Μονή του Αγίου Σεραφείμ στο Ντιβέγιεβο, η Μονή των Σπηλαίων του Πσκωφ και άλλα. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι αντιδράσεις κατά των μέτρων προέρχονται και από μοναστικούς κύκλους, που ερμηνεύουν τους θανάτους από τον ιό «μυστικιστικά», αποδίδοντας τους στην οργή του Θεού και την ανθρώπινη αποστασία. Υπό αυτό το πρίσμα, η εξέγερση στο γυναικείο μοναστήρι του Σρεντνεουράλσκ δεν προκαλεί έκπληξη. Οι εξεγερθείσες μοναχές απαιτούσαν επιστροφή στην «καθαρότητα της πίστης», ένα τυπικό σύνθημα των ορθόδοξων φονταμενταλιστών. Απαιτούσαν επίσης μια εκκλησιαστική δίκη για τον Πατριάρχη Κύριλλο και εκείνους τους ιεράρχες που είχαν απομακρυνθεί από την πίστη. Τέτοια αιτήματα δείχνουν έναν μάλλον πολεμικό χαρακτήρα των διαμαρτυρομένων και δεν είναι τυχαίο ότι αυτά τα γεγονότα συνέβησαν με φόντο την πανδημία.
Δεν είναι πρώτη φορά που εμφανίζονται στην ιστορία του ορθόδοξου κόσμου και της Ρωσικής Εκκλησίας τέτοιου είδους αντιδράσεις. Στην πραγματικότητα, οι εκκλησίες έγιναν πηγή εξάπλωσης λοιμώξεων, λόγω μαζικών συγκεντρώσεων, ακόμη και πριν από τον δέκατο όγδοο αιώνα, όπως υποστηρίζεται από το κείμενο «Η Ρωσική Εκκλησία σε περιόδους πανδημίας: Ένα ιστορικό περίγραμμα», το οποίο βρίσκεται στον επίσημο ιστότοπο του Πατριαρχείου Μόσχας. Εκείνες τις εποχές οι εκκλησίες ήταν και πάλι κλειστές, οι ιερείς αντιμετώπιζαν ποινές όταν συνέχιζαν να τελούν τις εκκλησιαστικές ακολουθίες και υπήρχαν επίσης ειδικές οδηγίες για την εκτέλεση των μυστηρίων, μαζί με υγειονομικές προφυλάξεις. Παρόμοια παραδείγματα υπάρχουν επίσης στην ελληνική ορθόδοξη παράδοση, όπως μαρτυρά το Πηδάλιο(μία από τις πιο έγκυρες ορθόδοξες κανονικές συλλογές, που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στη Λειψία το 1800), ή περιπτώσεις όπως της Αίγινας (1828) και της Σύρου (1854). Ωστόσο, φαίνεται ότι όλα αυτά απουσιάζουν από τη μνήμη πολλών σύγχρονων Ορθοδόξων Χριστιανών.
Κατά τη διάρκεια της τωρινής πανδημίας έχουν εμφανιστεί δύο τάσεις που συσπειρώνουν μεγάλες ομάδες κληρικών και λαϊκών. Η πρώτη τάση είναι ένα νέο είδος συνωμοσιολογικού φονταμενταλισμού, που υποστηρίζει ότι ο τελικός στόχος του εμβολιασμού είναι η σύσταση μιας παγκόσμιας κυβέρνησης με επικεφαλής τον αντίχριστο, η οποία θα μπορεί να ελέγχει τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Τέτοιες παράλογες απόψεις ακούγονται όχι μόνο σε κηρύγματα ριζοσπαστών Ορθοδόξων, αλλά διαδίδονται και μέσω ορισμένων επίσημων εκκλησιαστικών εγγράφων. Για παράδειγμα, η σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Μολδαβίας, η οποία αποτελεί ένα ημιαυτόνομο τμήμα της ΡΟΕ, εξέδωσε στις 30 Ιουνίου 2021 μια δήλωση που υποστηρίζει ότι το εμβόλιο κατά του COVID-19 επιτρέπει «στο παγκόσμιο σύστημα του αντίχριστου να εισάγει μικροτσίπ στους ανθρώπους ώστε να τους ελέγχει χρησιμοποιώντας την τεχνολογία 5G». Παρόμοιες απόψεις διαδίδονται και σε άλλες χώρες με ορθόδοξη πλειοψηφία όπως η Ελλάδα, η Σερβία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία κ.λπ.
Κατά τη διάρκεια της τωρινής πανδημίας έχουν εμφανιστεί δύο τάσεις που συσπειρώνουν μεγάλες ομάδες κληρικών και λαϊκών. Η πρώτη τάση είναι ένα νέο είδος συνωμοσιολογικού φονταμενταλισμού, που υποστηρίζει ότι ο τελικός στόχος του εμβολιασμού είναι η σύσταση μιας παγκόσμιας κυβέρνησης με επικεφαλής τον αντίχριστο, η οποία θα μπορεί να ελέγχει τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Τέτοιες παράλογες απόψεις ακούγονται όχι μόνο σε κηρύγματα ριζοσπαστών Ορθοδόξων, αλλά διαδίδονται και μέσω ορισμένων επίσημων εκκλησιαστικών εγγράφων.
Παρόλο που το μολδαβικό εκκλησιαστικό κείμενο έχει αναρτηθεί σε ορισμένους από τους επίσημους ιστότοπους της ΡΟΕ, ο γενικός εισαγγελέας της Ρωσικής Ομοσπονδίας θεωρεί ότι «είναι αναξιόπιστες πληροφορίες που διαδίδονται ως δήθεν αξιόπιστες». Το πρόβλημα είναι ότι για πολλούς πιστούς τέτοιες δηλώσεις είναι πολύ πιο έγκυρες από τη θέση του εισαγγελέα της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Φυσικά, η ηγεσία της ΡΟΕ είναι επίσης υπεύθυνη για την εμφάνιση τέτοιων αντιφατικών και παράλογων δηλώσεων. Χρόνια τώρα, η ΡΟΕ υιοθέτησε μια παραδοσιακή θρησκευτική κοσμοθεωρία που, σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Βερχόφσκυ (Alexander Verkhovsky), ενθαρρύνει ένα «ουτοπικό σχέδιο μερικής επιστροφής σε μια προ-νεωτερική κοινωνία». Ταυτόχρονα, αντιτίθεται στην «κοσμική Δύση», αμφισβητώντας ή απορρίπτοντας εντελώς τις φιλελεύθερες αστικές και πολιτικές αξίες. Αν λάβουμε υπόψη ότι οι επιστημονικές μέθοδοι είναι κυρίως επίτευγμα της νεωτερικότητας, μπορούμε να κατανοήσουμε το σκεπτικό πίσω από αυτές τις υπερβολικές αντιδράσεις ενάντια στα υγειονομικά μέτρα κατά τη διάρκεια της κρίσης του κορωνοϊού.
Η δεύτερη τάση που προέκυψε είναι μια νοοτροπία μαρτυρίου που προβάλλει την αντίσταση στις «άθεες αρχές», οι οποίες υποτίθεται ότι απαιτούν την αποκήρυξη του Χριστού. Αυτό το είδος λόγου είναι πολύ συνηθισμένο στα κηρύγματα και την παιδαγωγική της Εκκλησίας και είναι ενσωματωμένο στην κοινωνική διδασκαλία της Εκκλησίας. Πιθανόν το κλείσιμο των εκκλησιών, οι υγειονομικοί περιορισμοί και η εικόνα του ισχυρού κράτους που επιβάλλει τις θέσεις του στην Εκκλησία επηρεάζουν τη συλλογική συνείδηση πολλών πιστών, υπενθυμίζοντάς τους παλαιότερους σοβιετικούς περιορισμούς και την αλλοτινή επιβολή της κρατικής εξουσίας στην Εκκλησία. Ξαφνικά, οι επίσκοποι που υπακούουν στις κυβερνητικές εντολές εντάσσονται στην αρχετυπική εικόνα των αποστατών, ενώ οι μοναχοί και οι κληρικοί που αντιτίθενται στις κυβερνητικές και τις επίσημες εκκλησιαστικές αρχές θεωρούνται «πραγματικοί ορθόδοξοι» πιστοί.
H κρίση του κορωνοϊού μπορεί επίσης να επηρεάσει την ανθεκτικότητα της θεωρίας του «Ρωσικού κόσμου» (Русский мир) […]. Η ιδεολογία του «Ρωσικού κόσμου» αντιπροσωπεύει μια περίεργη περίπτωση συμφωνίας, ή αμοιβαίας συνεργασίας και συμφερόντων, μεταξύ Εκκλησίας και κράτους· αυτό όμως εμπεριέχει πάντα τη δυνατότητα μιας αντιπαράθεσης που μπορεί να οδηγήσει σε σύγκρουση και διχασμό. Αυτό το μοντέλο της συμφωνίας μεταξύ της ΡΟΕ και του ρωσικού κράτους δούλεψε καλά για πολλά χρόνια, αλλά βασίστηκε σε ένα είδος μακιαβελικού σκεπτικού· όπως αναφέρει ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής: «το κράτος χρησιμοποιεί την εκκλησία για να προωθήσει την αναθεωρητική και εκδικητική πολιτική του, ενώ από την πλευρά της, η εκκλησία χρησιμοποιεί το κράτος για να εκπληρώσει τις δικές της ηγεμονικές φιλοδοξίες»
Επιπλέον, η κρίση του κορωνοϊού μπορεί επίσης να επηρεάσει την ανθεκτικότητα της θεωρίας του «Ρωσικού κόσμου» (Русский мир), μια ιδεολογική και πολιτική εφεύρεση που υπηρετεί τα ρωσικά εθνικά συμφέροντα, καθώς και την πολιτιστική και την εκκλησιαστική ηγεμονία της Ρωσίας στις πρώην σοβιετικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας. Αυτό το μοντέλο –το οποίο σχετίζεται με αυτό που ο Αλέξανδρος Βερχόφσκυ ονομάζει ρωσικό «πολιτισμικό εθνικισμό»– υιοθετήθηκε επίσημα και προωθήθηκε ανοιχτά από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και τον Πατριάρχη Κύριλλο. Η ιδεολογία του «Ρωσικού κόσμου» αντιπροσωπεύει μια περίεργη περίπτωση συμφωνίας, ή αμοιβαίας συνεργασίας και συμφερόντων, μεταξύ Εκκλησίας και κράτους· αυτό όμως εμπεριέχει πάντα τη δυνατότητα μιας αντιπαράθεσης που μπορεί να οδηγήσει σε σύγκρουση και διχασμό. Αυτό το μοντέλο της συμφωνίας μεταξύ της ΡΟΕ και του ρωσικού κράτους δούλεψε καλά για πολλά χρόνια, αλλά βασίστηκε σε ένα είδος μακιαβελικού σκεπτικού· όπως αναφέρει ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής: «το κράτος χρησιμοποιεί την εκκλησία για να προωθήσει την αναθεωρητική και εκδικητική πολιτική του, ενώ από την πλευρά της, η εκκλησία χρησιμοποιεί το κράτος για να εκπληρώσει τις δικές της ηγεμονικές φιλοδοξίες». Αναμφίβολα, η κρίση του κορωνοϊού προκάλεσε μια αμήχανη στιγμή που αποκάλυψε την ισχυρή ευθυγράμμιση της ΡΟΕ και του ρωσικού κράτους, μαζί με τα πολλά μειονεκτήματα που συνεπάγεται μια τέτοια ευθυγράμμιση ειδικά για την Εκκλησία, η οποία χρωστάει στο κράτος και είναι αναγκασμένη να λειτουργήσει ως ο ισχυρός ιδεολογικός του βραχίονας.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ο Πατριάρχης Κύριλλος έχασε την επιρροή του σε σημαντικό μέρος της Εκκλησίας και η εξουσία του κλονίστηκε πολύ. Πιθανότατα η πανδημία του κορωνοϊού εγκαινιάζει ένα νέο στάδιο στη ζωή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που θα είναι ακόμη πιο προβληματικό από τα προηγούμενα. Μέχρι τώρα, η ΡΟΕ ήταν αποκλειστικά σύμμαχος του ρωσικού κράτους στον αγώνα του ενάντια σε εξωτερικές, νεωτερικές ή Δυτικές «απειλές», αλλά η προπαγάνδα για τις παραδοσιακές προ-νεωτερικές αξίες δημιούργησε δυνάμεις που στράφηκαν εναντίον του ίδιου του ρωσικού κράτους, θεωρώντας το ως άθεο καταστροφέα των αρχαίων παραδοσιακών τρόπων. Πολλοί πιστοί είναι καχύποπτοι προς το κράτος και αυτό είναι ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό της λαϊκής θρησκευτικότητας στη Ρωσία, που μπορεί να υπονομεύσει το υπάρχον σύστημα σχέσεων Εκκλησίας και κράτους.
Είναι δύσκολο να προβλέψουμε με τι ρυθμό θα αναδυθούν αυτές οι αλλαγές και τι θα αλλάξει στις σχέσεις μεταξύ Εκκλησίας και κράτους στη Ρωσία. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι δύο διαφορετικές τάσεις έχουν εμφανιστεί στη ΡΟΕ μετά την πανδημία: μια ομάδα εκκλησιαστικών ηγετών και επισκόπων που είναι πιστοί στο κράτος και μια άλλη ομάδα ποικίλων πιστών και εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων που είναι δύσπιστοι τόσο προς το κράτος όσο και προς τις επίσημες αρχές της Εκκλησίας.
Ο Παντελής Καλαϊτζίδης, Δρ. Θ., είναι Διευθυντής της Ακαδημίας της Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Ερευνητικός Εταίρος των Πανεπιστημίων Μύνστερ και KU Leuven, Μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της European Academy of Religion.
Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 2021 στο Forum του Berkley Center for Religion, Peace & WorldAffairs.
Μετάφραση από τα αγγλικά Κωστής Δρυγιανάκης, ΜΑ, Συνεργάτης της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου.
Ευχαριστίες εκφράζονται στον Ιωάννη Καμίνη, Δρ. Θεολογίας, Βοηθό στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Σόφιας και Επιστημονικό Συνεργάτη της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, για τη σημαντική βοήθειά του στην προσπέλαση των ρωσικών πηγών.
To εικαστικό θέμα προέρχεται από πίνακα του Ρώσου ζωγράφου Ilya Repin (1844-1930) με τίτλο «Πασχαλινή λιτανεία στο Κουρσκ» που φυλάσσεται στη πινακοθήκη Tretyakoff στη Μόσχα.
Γιάννης Καμίνης
