Γιώργος ΠρεβελάκηςΗ Ορθοδοξία και η διεύρυνση της εθνικής μας οικογένειας
Με αφορμή τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση
Πόσο θεμιτό είναι να κατοικούν στην Ελλάδα αλλόγλωσσοι και αλλόθρησκοι; Σε τι ποσοστό σε σχέση με τους γηγενείς; Πόσο θεμιτό είναι “οι Άλλοι” να θεωρούνται ή να καθίστανται Έλληνες;
Πρόκειται για ερωτήματα τα οποία, μερικές δεκαετίες πριν, δεν υφίσταντο. Οι λιγοστοί “Άλλοι” οι οποίοι συμβίωναν με τους “γνησίους” Έλληνες φρόντιζαν να κρύβουν τα όποια ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους. Σήμερα, όμως, η κατάσταση έχει αλλάξει, οι “Άλλοι” είναι πολυπληθέστεροι και εμφανείς. Τα ερωτήματα αυτά τίθενται επιτακτικά και επηρεάζουν την κοινωνική και πολιτική ζωή.
Οι λόγοι είναι γνωστοί. Η μεταναστευτική πίεση διαρκώς ενισχύεται, λόγω των οικονομικών και γεωπολιτικών ανακατατάξεων. Οικονομικοί μετανάστες και γεωπολιτικοί πρόσφυγες έχουν φθάσει ante portas της πατρίδα μας.
Όμως, η μετανάστευση δεν είναι μόνον αποτέλεσμα πίεσης.
Ο πληθυσμός της χώρας μας εμφανίζεται στάσιμος. Στην πραγματικότητα, μάλιστα, μειώνεται- με αναφορά στην φυσική κίνηση και αν δεν ληφθεί υπ’όψιν η αυξημένη γεννητικότητα των μεταναστευτικών πληθυσμών. Η πληθυσμιακή μείωση συνοδεύεται βέβαια από την γήρανση. Η συνεπαγόμενη ανάγκη για εργατικά χέρια καθίσταται ή θα καταστεί πιεστική.
Είναι λάθος να συνδέεται αυτή η ανάγκη αποκλειστικά με την παραγωγική διαδικασία- βιομηχανία, οικοδομή, χειρωνακτική εργασία και λοιπά. Ένα μεγάλο μέρος της ανάγκης αυτής αφορά την φροντίδα για τους ασθενείς και τους ηλικιωμένους. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οι μετανάστες και, κυρίως, οι μετανάστριες από τις ανατολικές χώρες της Ευρώπης κάλυψαν, με προσιτό για τις οικογένειες κόστος, τα κενά σε ανθρώπινη φροντίδα, τα οποία δημιούργησαν οι μετασχηματισμοί της οικογενειακής δομής και λειτουργίας. Συχνά, οι πολέμιοι της μετανάστευσης έχουν μετέλθει κάθε μέσον προκειμένου να εξασφαλίσουν είσοδο στην Ελλάδα σε μετανάστες οι οποίοι θα επιφορτίζονταν με υπηρεσίες αυτού του είδους.
Δεν θέλει πολλή σκέψη για να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι η μετανάστευση είναι μια αναπόδραστη εξέλιξη. Οι “Άλλοι” θα πολλαπλασιάζονται στο ελληνικό έδαφος, όχι επειδή απλώς θα επιθυμούν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα, αλλά και επειδή θα τους χρειάζονται η ίδια η κοινωνία και η οικονομία. Οι νόμοι της δημογραφίας είναι άτεγκτοι.
Εφ’όσον η εθνική ταυτότητα αποδεικνύεται πολύ περιορισμένη για να εξασφαλίσει την δημογραφική πληρότητα, πρέπει να αναζητηθούν άλλες, ευρύτερες, μορφές πολιτισμικής εγγύτητας. Αυτές μπορούν να ανιχνευθούν, εφ’όσον απαλλαγεί η ιστορικο-γεωγραφική θεώρηση από τα στερεότυπα στα οποία θεμελιώθηκαν τα έθνη-κράτη κατά την απερχόμενη περίοδο. Αίφνης, το ζήτημα του εθνοφυλετισμού αποκτά σημασία εκ νέου. Η στάση της Εκκλησίας έναντι του εθνοφυλετισμού, η οποία φαινόταν συντηρητική και ξεπερασμένη στους περασμένους αιώνες, αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα σήμερα.
Η προοπτική αυτή αλλάζει άρδην την εθνική πραγματικότητα, δηλαδή το υλικό και ιδεολογικό πλαίσιο το οποίο δημιουργήθηκε με την ίδρυση και την ανάπτυξη του ελληνικού κράτους. Όλη η εκπαίδευσή μας, καθώς και η περιρρέουσα ιδεολογική πνευματική ατμόσφαιρα μάς έχουν πείσει ότι η σύμπτωση εδάφους, κράτους και ταυτότητας συγκροτεί μια κανονικότητα την οποία, με αναχρονισμούς, προεκτείνουμε ώς την Αρχαιότητα.
Έτσι, είναι ασφαλώς αναμενόμενη η έκπληξη, η διαμαρτυρία και η εξέγερση, όταν αυτή η κανονικότητα αμφισβητείται από τις εξελίξεις. Η στάση αυτή εμποδίζει, όχι μόνον την προσαρμογή και αποδοχή της νέας πραγματικότητας, αλλά και την διαχείρισή της. Η άγνοια του παρελθόντος εμποδίζει να αξιοποιηθούν οι ιστορικές εμπειρίες για την διαμόρφωση του μέλλοντος.
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία οι διάφορες εθνικές και θρησκευτικές ομάδες ζούσαν αναμεμειγμένες. Οι πρόγονοί μας στο σημερινό ελλαδικό έδαφος συμβίωναν με Μουσουλμάνους, Εβραίους, αλβανοφώνους, τουρκοφώνους και σλαβοφώνους. Οι περισσότεροι, όμως, από τους προγόνους μας δεν κατοικούσαν στο έδαφος της σημερινής Ελλάδας, αλλά σε άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας- δηλαδή ως μια de facto διασπορά.
Οι πρόγονοι των σημερινών Ελλήνων αυτοπροσδιορίζονταν ως Ρωμιοί, δηλαδή Χριστιανοί Ορθόδοξοι, υπήκοοι της Υψηλής Πύλης. Όλοι οι Ρωμιοί δεν εξελίχθησαν σε Έλληνες. Η μεγάλη οικογένεια των Ορθοδόξων Χριστιανών χωρίστηκε σε έθνη, με κυρίαρχο, αλλά όχι μοναδικό κριτήριο την γλωσσική τους έκφραση.
Ο σύνθετος παλαιότερος υλικός και πνευματικός χάρτης μοιάζει με ένα πολύχρωμο ενιαίο ύφασμα, φτιαγμένο από αλληλο-διασταυρούμενα χρωματιστά νήματα. Ο μετασχηματισμός του οδήγησε σε μια ριζικά διαφορετική πραγματικότητα. Ο διαχωρισμός των εθνών κατά κράτη και εδάφη σχημάτισε μιαν άλλη εικόνα, σαν ένα πλακόστρωτο, κατασκευασμένο με διακριτές πλάκες διαφορετικού χρώματος. Προέκυψε μέσα από μια σκληρή γεωπολιτική διαδικασία η οποία κόστισε ακριβά. Χρειάστηκε να μετακινηθούν βιαίως οι πληθυσμοί, τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των οποίων δεν αντιστοιχούσαν στην κυρίαρχη ταυτότητα του κάθε υπό διαμόρφωση εθνικού εδάφους. Οι αιματηρές μετα-ψυχροπολεμικές γιουγκοσλαβικές κρίσεις ονόμασαν την διαδικασία αυτή εθνοκάθαρση. Αυτό το κύμα γεωπολιτικού μετασχηματισμού κάλυψε τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Σήμερα παρατηρούμε την αντίστροφη πορεία. Η πολιτισμική πολυπλοκότητα επανέρχεται στα εδάφη, κάτω από την επίδραση της δημογραφίας, της οικονομίας, της γεωπολιτικής και, συντόμως, της κλιματικής κρίσης. Αν η πληθυσμιακή μείξη είναι αναπόφευκτη, η σύνθεση του μείγματος δεν είναι προκαθορισμένη. Κάθε κράτος έχει συμφέρον να κατευθύνει τα μεταναστευτικά ρεύματα, ώστε η συνύπαρξη να οδηγεί σε σύνθεση και όχι σε αντιπαράθεση.
Η επιχειρηματολογία αυτή αναδεικνύει τον αποφασιστικό ρόλο τού ώς τώρα υποτιμημένου παράγοντα της Ορθοδοξίας. Η θρησκευτική μας ταυτότητα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την διεύρυνση της εθνικής μας οικογένειας. Επίσης, περισσότερο από τις άλλες χριστιανικές ομολογίες, η Ορθοδοξία έχει βιώσει την συνύπαρξη και τον διάλογο με τον “Άλλο”. Ανανεώνοντας τις προ-νεωτερικές ρίζες της, η Ορθοδοξία μπορεί να καθοδηγήσει την πορεία μας προς την μετα-νεωτερική πραγματικότητα. Υπάρχουν φωτισμένοι Ιεράρχες με πλήρη συνείδηση της αποστολής αυτής. Και είναι πολλοί.
Εφ’όσον η εθνική ταυτότητα αποδεικνύεται πολύ περιορισμένη για να εξασφαλίσει την δημογραφική πληρότητα, πρέπει να αναζητηθούν άλλες, ευρύτερες, μορφές πολιτισμικής εγγύτητας. Αυτές μπορούν να ανιχνευθούν, εφ’όσον απαλλαγεί η ιστορικο-γεωγραφική θεώρηση από τα στερεότυπα στα οποία θεμελιώθηκαν τα έθνη-κράτη κατά την απερχόμενη περίοδο. Αίφνης, το ζήτημα του εθνοφυλετισμού αποκτά σημασία εκ νέου. Η στάση της Εκκλησίας έναντι του εθνοφυλετισμού, η οποία φαινόταν συντηρητική και ξεπερασμένη στους περασμένους αιώνες, αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα σήμερα.
Τώρα που οι ιδεολογικές ταυτότητες, σχηματικά ο κομμουνισμός και ο φιλελευθερισμός, έχουν αδυνατίσει, απομένουν δύο δυνατές κατευθύνσεις. Ο εθνικισμός παραμένει, αν και εξασθενημένος λόγω της Παγκοσμιοποίησης. Η θρησκευτική ταυτότητα επανέρχεται, συχνά με βίαιο, έντονα πολιτικοποιημένο τρόπο. Στην χώρα μας έχουμε επιτύχει την συνύπαρξη των δύο ταυτοτήτων, με αναπόφευκτους αμοιβαίους συμβιβασμούς. Η σύνθεση αυτή προσέφερε σημαντική ανθεκτικότητα στην κοινωνία μας και σήμερα διευκολύνει την μετάβαση στις νέες πραγματικότητες. Εφ’όσον, όπως εξάλλου έχει ήδη συμβεί, η χώρα μας δεχθεί ως μετανάστες αλλοεθνείς απογόνους Ρωμιών, η διαδικασία της ενσωμάτωσης διευκολύνεται αποφασιστικά.
Η συλλογιστική αυτή δεν περιορίζεται στους Χριστιανούς Ορθοδόξους. Η μακραίωνη συνύπαρξη Ρωμιών, Μουσουλμάνων και Εβραίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και η στάση της Εκκλησίας στις μουσουλμανικές χώρες δημιουργούν επίσης δεσμούς επωφελείς για την συνύπαρξη και την σύνθεση. Όσο, βέβαια, απομακρυνόμαστε από τον γεωγραφικό πυρήνα της “καθ’ημάς Ανατολής”, τόσο η συνύπαρξη καθίσταται δυσχερέστερη. Όμως, ο μόνος τρόπος για να περιοριστούν οι μετανάστες με δυσχέρεια να ενταχθούν στο υπό διαμόρφωση νέο, διευρυμένο “εμείς” είναι να έχουν καλυφθεί τα δημογραφικά κενά από πληθυσμούς με πολιτισμική συνάφεια. Το “φάρμακο” για την μετανάστευση είναι η ίδια η μετανάστευση.
Η επιχειρηματολογία αυτή αναδεικνύει τον αποφασιστικό ρόλο τού ώς τώρα υποτιμημένου παράγοντα της Ορθοδοξίας. Η θρησκευτική μας ταυτότητα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την διεύρυνση της εθνικής μας οικογένειας. Επίσης, περισσότερο από τις άλλες χριστιανικές ομολογίες, η Ορθοδοξία έχει βιώσει την συνύπαρξη και τον διάλογο με τον “Άλλο”. Ανανεώνοντας τις προ-νεωτερικές ρίζες της, η Ορθοδοξία μπορεί να καθοδηγήσει την πορεία μας προς την μετα-νεωτερική πραγματικότητα. Υπάρχουν φωτισμένοι Ιεράρχες με πλήρη συνείδηση της αποστολής αυτής. Και είναι πολλοί.
Ο Γιώργος Πρεβελάκης είναι Ομότιμος Καθηγητής Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ελλάδος στον ΟΟΣΑ.
Το παρόν κείμενο αποτελεί την παρέμβαση του Γιώργου Πρεβελάκη στη Στρογγυλή Τράπεζα με θέμα «Εμείς και οι “‘Αλλοι”: Δεδομένα και προοπτικές για τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία», που διοργάνωσε η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, στο πλαίσιο της δράσης της Επιτροπής «Η Ελλάδα το 2040», στο Ξενοδοχείο Caravel στην Αθήνα στις 6 Σεπτεμβρίου 2021.
Το εικαστικό θέμα είναι λεπτομέρια από τον πίνακα «Veduta di Atene» (1970) του ιταλού ζωγράφου Giorgio de Chirico (1888-1978) που φυλάσσεται στη Fondazione de Chirico στη Ρώμη.
Η επιλογή του τίτλου του κειμένου έγινε από τον επιμελητή του ιστολογίου.
Μαγδαληνή Θωμά
