π. Andriy DudchenkoΑκούστε το άρθρο:
Καθόλη τη διάρκεια της ιστορίας της ανεξάρτητης Ουκρανίας, η Ρωσία χρησιμοποιούσε πάντοτε τον θρησκευτικό παράγοντα για τη διάδοση διαφόρων ιδεολογιών και σχεδίων με στόχο τον διχασμό της ουκρανικής κοινωνίας και τη διατήρηση τουλάχιστον ενός μέρους της στην σφαίρα επιρροής της (Ρωσίας), ενώ κατά τα πρόσφατα χρόνια αποτέλεσε την ιδεολογική βάση για έναν αιματηρό πόλεμο πλήρους κλίμακας.
Ήδη από τη δεκαετία του 1990, το δίκτυο του Πατριαρχείου της Μόσχας στην Ουκρανία, υπήρξε «γόνιμο έδαφος» για τη διάδοση ισχυρών ρωσικών σοβινιστικών ιδεολογίων σχετικά με την «Τριαδική Ρωσία», τον «Πατέρα-Τσάρο» και αργότερα- σχετικά με τον «Ρωσικό κόσμο».
Θυμόμαστε καλά πώς φιλορωσικοί κύκλοι στην Ουκρανία έκαναν εκστρατεία βασισμένοι σε ψευδή στοιχεία και αήθεις συκοφαντίες ήδη από το 2004, όταν ιερείς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (του Πατριαρχείου Μόσχας) συμμετείχαν στη διανομή φυλλαδίων «προσευχών για τον δούλο του Θεού Βίκτορ Γιανουκόβιτς» και προκλητικών φυλλαδίων με ψευδείς πληροφορίες για τον υποψήφιο πρόεδρο Βίκτορ Γιούσενκο, ο οποίος δεν ήταν αποδεκτός από τη Μόσχα, πράξη για την οποία οι ιερείς ανταμείφθηκαν με μικρά χρηματικά ποσά.
Παραμένοντας σχετικά περιθωριακές, αλλά ακόμη αισθητές στο περιβάλλον της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, λειτουργούν εδώ και πολλά χρόνια φιλορωσικές οργανώσεις, όπως η Ένωση Ορθόδοξων Αδελφοτήτων του Βαλεντίν Λουκιάνικ, η Ενωμένη Πατρίδα του Βαλέρι Κάουροφ και οι Πιστοί Κοζάκοι του Ολέξις Σελίβανοφ, οι οποίοι βρίσκονταν σε διαρκή συνεργασία με τη Μονή του Αγίου Ιωνά στο Κίεβο. Ο Σελίβανοφ ήταν μέλος δύο συνοδικών τμημάτων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, – για θέματα νεολαίας, για την ποιμαντική φροντίδα των Κοζάκων της Ουκρανίας και την πνευματική και φυσική αγωγή των νέων, ένας από τους επικεφαλής του Πανουκρανικού Συντονιστικού Συμβουλίου των οργανώσεων των Ρώσων συμπατριωτών, ενώ το 2014 πήγε να πολεμήσει εναντίον της Ουκρανίας στο πλευρό της «Λαϊκής Δημοκρατίας του Λουγκάνσκ (ΛΔΛ)». Το 2018 δήλωσε ότι στην Ουκρανία τα παιδιά διδάσκονται να μισούν τα αδέλφια τους, ενώ οι μαχητές της ΛΔΛ διδάσκουν στα παιδιά να αγαπούν.
Στη συνέχεια δημοσιεύθηκε το βιβλίο «Το Πατριαρχείο Μόσχας στην Ουκρανία: Η Ανατομία μιας Προδοσίας» με μια σειρά από 15 έρευνες. Το βιβλίο βασίζεται σε ευρέως προσβάσιμες πηγές και περιέχει εκατοντάδες αναφορές, στην πραγματικότητα έγγραφα, για το τι πραγματικά ήταν η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας. Σε αυτά περιλαμβάνονται αποσπάσματα από κληρικούς και μέλη φιλορωσικών οργανώσεων, φωτογραφίες, στοιχεία από το Υπουργείο Δικαιοσύνης και ίχνη των δραστηριοτήτων επιδραστικών Ρώσων πρακτόρων που παρέμειναν στην Εκκλησία ή έγιναν μέρος της.
Το 2017, η δημοσιογράφος Τετιάνα Ντέρκατς διεξήγαγε μια σειρά ερευνών σχετικά με την αλληλεπίδραση ορισμένων επισκοπών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, με τρομοκρατικές ομάδες στην Κριμαία και την ανατολική Ουκρανία, καθώς και με ρωσικές ή φιλορωσικές δυνάμεις για την ανατροπή του status quo σε άλλες περιοχές της Ουκρανίας. Στη συνέχεια δημοσιεύθηκε το βιβλίο «Το Πατριαρχείο Μόσχας στην Ουκρανία: Η Ανατομία μιας Προδοσίας» με μια σειρά από 15 έρευνες. Το βιβλίο βασίζεται σε ευρέως προσβάσιμες πηγές και περιέχει εκατοντάδες αναφορές, στην πραγματικότητα έγγραφα, για το τι πραγματικά ήταν η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας. Σε αυτά περιλαμβάνονται αποσπάσματα από κληρικούς και μέλη φιλορωσικών οργανώσεων, φωτογραφίες, στοιχεία από το Υπουργείο Δικαιοσύνης και ίχνη των δραστηριοτήτων επιδραστικών Ρώσων πρακτόρων που παρέμειναν στην Εκκλησία ή έγιναν μέρος της.
Από τότε που ο πρόεδρος Γιανουκόβιτς ανέλαβε την εξουσία σε αρκετές περιοχές, το Πατριαρχείο της Μόσχας συγκρότησε ανεπίσημες ένοπλες ομάδες στην Ουκρανία για να σταματήσει με τη βία την ουκρανοποίηση της Εκκλησίας και την προσχώρηση εκκλησιών στο Πατριαρχείο του Κιέβου.
Μια σημαντική πτυχή της εργαλειοποίησης της θρησκείας από τον επιτιθέμενο είναι να τη χρησιμοποιεί για να παρέχει μια ιδεολογική θεμελίωση του πολέμου. Στην πραγματικότητα, ο σημερινός ρωσο-ουκρανικός πόλεμος δεν έχει κανέναν άλλο ορθολογικό σκοπό εκτός από την ικανοποίηση των διαστρεβλωμένων φιλοδοξιών των υποστηρικτών του «ρωσικού κόσμου».
Πριν από την προσάρτηση της Κριμαίας, η Ρωσία διεξήγαγε μια ειδική θρησκευτική επιχείρηση στην Ουκρανία με το πρόσχημα της μεταφοράς των «δώρων των Μάγων» από τον Άθωνα μέσω της Μόσχας. Μαζί με την εκκλησιαστική αντιπροσωπεία από τη Μόσχα, ο Ιγκόρ Γκίρκιν, γνωστός και ως Στρελκόβ, ταξίδεψε μέσω του Κιέβου και ολόκληρης της Ουκρανίας στην Κριμαία. Ήταν η πρώτη του επίσκεψη στην Ουκρανία. Μετά την έναρξη της ρωσικής επέμβασης στην Κριμαία, ο Γκίρκιν οργάνωσε μια συνάντηση των βουλευτών της Κριμαίας για την προκήρυξη ενός παράνομου δημοψηφίσματος. Τον Απρίλιο του 2014, πέρασε τα ουκρανικά σύνορα στην περιοχή του Ντονέτσκ με τη μονάδα του και ηγήθηκε της κατάληψης του Σλόβιανσκ, ξεκινώντας τις μάχες στο Ντονμπάς. Το δικαστήριο της Χάγης έκρινε τον Γκίρκιν ένοχο για την κατάρριψη του Boeing MH17. Ο ίδιος μίλησε για την υποστήριξη των μαχητών του από την εκκλησία:
«Από την αρχή του ‘Σλαβικού Έπους’ μας, τόσο στο Σλαβιάνσκ όσο και στο Ντονέτσκ, νιώθαμε πάντα την υποστήριξη του κλήρου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και των μοναχών. Πρώτα απ’ όλα, από τη Λαύρα του Σβιατογκόρσκ. Παρά την πιθανότητα καταστολής τους, ταξίδευαν ανοιχτά και ευλογούσαν την πολιτοφυλακή… Λίγοι γνωρίζουν ότι η Λαύρα του Σβιατογκόρσκ έκλεισε τις πόρτες της στον πρόεδρο Ποροσένκο, όταν εκείνος την επόμενη μέρα της εκλογής του πέταξε έως εκεί θέλοντας να λάβει ευλογία από τους ιερείς της Λαύρας. Η Λαύρα απλώς δεν του επέτρεψε να εισέλθει στο έδαφός της… Όλοι οι ιερείς, που συνάντησα, υποστήριξαν τον αγώνα μας. Και το έκαναν αυτό όχι για λόγους εθνικούς, αλλά για θρησκευτικούς…».
Πολύ πιο σημαντικό ρόλο σε αυτή τη μονάδα από τον ίδιο τον Γκίρκιν έπαιξε ο ελεύθερος σκοπευτής Σεργκέι Ζουρίκοφ, «ένας ακόλουθος της Λαύρας του Κιέβου-Πετσέρσκ». Ένας άλλος μαχητής που στρατολογήθηκε στην ανατρεπτική ομάδα «Κριμαία» από τις τάξεις των ορθόδοξων μαχητών στο Κίεβο ήταν ο Αρτέμ Ραζουβάεβ, με το διακριτικό «Φρίτζ», ο οποίος κάποτε εργαζόταν στο Κίεβο ως επικεφαλής της ασφάλειας στη Μονή της Αγίας Τριάδας.
Μια σημαντική πτυχή της εργαλειοποίησης της θρησκείας από τον επιτιθέμενο είναι να τη χρησιμοποιεί για να παρέχει μια ιδεολογική θεμελίωση του πολέμου. Στην πραγματικότητα, ο σημερινός ρωσο-ουκρανικός πόλεμος δεν έχει κανέναν άλλο ορθολογικό σκοπό εκτός από την ικανοποίηση των διαστρεβλωμένων φιλοδοξιών των υποστηρικτών του «ρωσικού κόσμου».
Την άνοιξη του τρέχοντος έτους, η Ορθόδοξη Θεολογική Ακαδημία του Κιέβου διοργάνωσε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα «Θεολογικές Πτυχές του Δόγματος/Ιδεολογίας του Ρωσικού Κόσμου». Οι συμμετέχοντες στη συζήτηση τόνισαν στο τελικό ψήφισμα, ειδικότερα ότι:
«Για να τεκμηριωθούν οι αξιώσεις της Ρωσικής Ομοσπονδίας για παγκόσμια κυριαρχία, κατασκευάστηκε ένα οιονεί θρησκευτικό δόγμα που τοποθετεί τη Ρωσία ως υπερασπιστή της ορθόδοξης πνευματικότητας έναντι των ‘δυτικών αξιών’. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία συμμετείχε ενεργά στη διαμόρφωση της σύγχρονης εκδοχής της υβριδικής ιδεολογίας του ‘ρωσικού κόσμου’ στα τέλη του εικοστού αιώνα. Οργάνωσε το Παγκόσμιο Ρωσικό Λαϊκό Συμβούλιο το 1993 και εξακολουθεί να καθορίζει την ατζέντα του Παγκόσμιου Ρωσικού Λαϊκού Συμβουλίου, του οποίου πρόεδρος είναι ο Πατριάρχης της Μόσχας. Από τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, όταν ο ιδρυτής του Παγκόσμιου Ρωσικού Λαϊκού Συμβουλίου, Κύριλλος Γκουντάγιεφ, εξελέγη Πατριάρχης Μόσχας, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας ηγείται αυτής της διαδικασίας».
Με βάση το «διάταγμα» του 25ου Παγκόσμιου Ρωσικού Λαϊκού Συμβουλίου που εγκρίθηκε τον Μάρτιο του 2024, ο «ρωσικός κόσμος» μπορεί να οριστεί ως ιδεολογικός ναζισμός.
Από τον Φεβρουάριο του 2022, το Πατριαρχείο της Μόσχας έχει ουσιαστικά δημιουργήσει μια νέα «θεολογία του πολέμου» που διακηρύσσει την εισβολή ως «ιερό πόλεμο».
«Οι βασικές ιδέες (‘δόγματα’) αυτής της νέας θρησκείας είναι το δόγμα της χιλιετούς ύπαρξης (‘από τον Βλαντιμίρ στον Βλαντιμίρ’)- η ταύτιση του όρου ‘Ρως’ με τη ‘ρωσική κρατική υπόσταση’ (‘οι Ρως είναι η Ρωσία’)- ο μεσσιανισμός και η λατρεία της ‘Αγίας Ρωσίας’» ως ‘Κατέχοντος’, η λατρεία της Νίκης και ο μύθος των φασιστών (όχι πραγματικών ή ιστορικών, αλλά επινοημένων για την επίτευξη των στόχων των ίδιων των Ρώσων) ως ενσάρκωση του παγκόσμιου κακού- το Γνωστικό-Μανιχαϊστικό όραμα της ιστορίας ως ριζοσπαστική δυαδική αντιπαράθεση μεταξύ καλού και κακού, όπου η Ρωσία είναι ένα ‘πολιορκημένο φρούριο’- … ο μύθος της Μοσχοβίας/Ρωσίας ως υπερασπιστή των καταπιεσμένων λαών (Ορθόδοξοι, Σλάβοι κ.λπ. ) έναντι των καταπιεστών (Καθολικοί, μη Σλάβοι, Δύση κ.λπ.)».
Οι πρακτικές συνέπειες της εργαλειοποίησης της θρησκείας ήταν ιδιαίτερα εμφανείς στον αποπροσανατολισμό ενός μέρους των πιστών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας κατά τη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων της πλήρους εισβολής. Πρόσφατα εκδόθηκε το βιβλίο του ιερέα Γκριγκόρι Σβέτς «Είναι η Μπούτσα μια απάτη;», το οποίο αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία ενός παρατηρητή που έζησε όλη τη διάρκεια της κατοχής στη Μπούτσα. Ο συγγραφέας, ιερέας της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που υπηρετεί στη Μονή Ποκρόφσκι στο Κίεβο, αφηγείται τη δική του και πολλές άλλες προσωπικές ιστορίες από την Μπούτσα, το Μοσχούν, το Ιρπίν κ.λπ. και παραδέχεται με ειλικρίνεια ότι ορισμένοι ενορίτες και γνωστοί του είχαν ανοιχτά φιλορωσικά αισθήματα πριν από την εισβολή. Ο συγγραφέας διηγείται επίσης πώς, στην αρχή της εισβολής, τα πνευματικά του παιδιά τον ρωτούσαν στο τηλέφωνο τι συνέβαινε, γιατί δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι είχε ξεσπάσει πόλεμος. Καθώς και αργότερα, μετά την απελευθέρωση της περιοχής του Κιέβου, όταν έγιναν γνωστές οι πολυάριθμες δολοφονίες αμάχων στην Μπούτσα, είπαν ότι δεν πρόκειται για πραγματικές φωτογραφίες, αλλά για ψεύτικες φωτογραφίες που είχε επεξεργαστεί η Δύση (σήμερα έχουν αναγνωριστεί 509 νεκροί πολίτες στην Μπούτσα, ενώ οι περισσότεροι από αυτούς πέθαναν από τραύματα από σφαίρες και όχι από θραύσματα, γεγονός που υποδηλώνει στοχευμένα πυρά).
Αφού άκουσα την ηχητική έκδοση αυτού του σημαντικού βιβλίου, εξεπλάγην πολύ που δεν είχα ακούσει για το πώς οι δικοί μας άνθρωποι από την κατεχόμενη περιοχή έδωσαν τις τοποθεσίες του εχθρικού εξοπλισμού στις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις. Μήπως ο συγγραφέας δεν το γνώριζε επειδή καμία από τις γνωριμίες του δεν το γνώριζε; Σε εμένα αυτό φαίνεται πολύ παράξενο, αφού και εγώ έζησα υπό κατοχή τις πρώτες 17 ημέρες του Μεγάλου Πολέμου, αλλά ακόμη και τότε γνώριζα ότι κάποιοι άνθρωποι διακινδύνευσαν τη ζωή τους για να δώσουν στους υπερασπιστές μας πληροφορίες για τη θέση ενός εχθρικού άρματος ή άλλου εξοπλισμού στο χωριό. Ο γείτονάς μου Αντρέι Βοτσνένκο βασανίστηκε από τους «απελευθερωτές» γι’ αυτό, εξαφανίστηκε λίγες μέρες πριν φύγω, και το πτώμα του, γεμάτο με τα σημάδια των βασανιστηρίων που είχε υποστεί, βρέθηκε σε ένα γειτονικό χωριό μετά την απελευθέρωση.
Ο συγγραφέας διηγείται επίσης πώς, στην αρχή της εισβολής, τα πνευματικά του παιδιά τον ρωτούσαν στο τηλέφωνο τι συνέβαινε, γιατί δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι είχε ξεσπάσει πόλεμος. Καθώς και αργότερα, μετά την απελευθέρωση της περιοχής του Κιέβου, όταν έγιναν γνωστές οι πολυάριθμες δολοφονίες αμάχων στην Μπούτσα, είπαν ότι δεν πρόκειται για πραγματικές φωτογραφίες, αλλά για ψεύτικες φωτογραφίες που είχε επεξεργαστεί η Δύση (σήμερα έχουν αναγνωριστεί 509 νεκροί πολίτες στην Μπούτσα, ενώ οι περισσότεροι από αυτούς πέθαναν από τραύματα από σφαίρες και όχι από θραύσματα, γεγονός που υποδηλώνει στοχευμένα πυρά).
Θυμάμαι έντονα τις στιγμές της επικοινωνίας μου με τους κατακτητές. Οι απλοί στρατιώτες του ρωσικού στρατού, γύρω στα 20 τους χρόνια, που μπήκαν στο χωριό μου κοντά στο αεροδρόμιο του Χοστομέλ το πρωί της 25ης Φεβρουαρίου 2022, δεν αποκαλούσαν τότε τους εαυτούς τους «απελευθερωτές». Οι ίδιοι ήταν μάλλον αποπροσανατολισμένοι. Και ήταν ένας εκπρόσωπος της Ρωσικής Εκκλησίας που τους πρόσφερε τους λόγους εκείνους για τους οποίους έπρεπε να πολεμήσουν τους γείτονές τους. Την ημέρα πριν από την απελευθέρωσή μου, συνάντησα στον δρόμο μου έναν στρατιωτικό ιερέα από τη Ρωσία, ο οποίος συστήθηκε ως πατέρας Βαντίμ, και όταν τον ρώτησα γιατί ενεπλάκησαν σε έναν πόλεμο με ανθρώπους ειρηνικούς, εκείνος απαρίθμησε όλα τα κύρια σημεία της προπαγανδιστικής αφήγησης για τους φασίστες στην Ουκρανία, την δολοφονία μικρών παιδιών επί οχτώ χρόνια στο Ντονμπάς και την εχθρική Δύση και πρόσθεσε: «Ο Θεός μου αποκάλυψε ότι η Ρωσία έχει δίκιο σε αυτόν τον πόλεμο».
Όταν ο κόσμος έμαθε για τα εγκλήματα στην Μπούτσα (και δυστυχώς υπάρχουν πολλά παρόμοια εγκλήματα όπου έχουν εισβάλει οι ρωσικές δυνάμεις κατοχής), κάποιοι χρήστες κοινωνικών μέσων δικτύωσης εξέφρασαν την άποψη ότι, αν ο ρωσικός στρατός είχε ιερείς, πιθανόν να μην είχαν διαπράξει τέτοιες φρικαλεότητες. Τουλάχιστον θα ήταν πιο ανθρώπινοι. Η πικρή αλήθεια όμως είναι ότι πράγματι υπήρχαν ιερείς στον ρωσικό στρατό κοντά στο Κίεβο εκείνη την εποχή. Και έκαναν αυτό που έκαναν. Είναι 8 χιλιόμετρα από το χωριό μου μέχρι την Μπούτσα. Ήταν ο Ρώσος ιερέας, όχι οι Τσετσένοι που ήρθαν στο σπίτι μου για να ελέγξουν τα έγγραφά μου και το σπίτι μου, ούτε οι απλοί στρατιώτες, ήταν ο Ρώσος ιερέας εκείνος που γνώριζε τον σκοπό και δικαιολογούσε το νόημα της παρουσίας τους σε ξένο έδαφος.
Και άκουσα από εκπροσώπους της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας ήταν υπεύθυνη για την εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου. Λένε ότι, αν ο Ποροσένκο, με την υποστήριξη της Αμερικής, δεν είχε δημιουργήσει την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, αν η Ουκρανία δεν είχε πρώτη ξεκινήσει ενέργειες καταστολής της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας (πράγμα που δεν έκανε εκείνη την εποχή από καμία άποψη), τότε ο Πούτιν δεν θα είχε αναγκαστεί να στείλει στρατεύματα για να προστατεύσει την «κανονική εκκλησία».
Και ήταν ένας εκπρόσωπος της Ρωσικής Εκκλησίας που τους πρόσφερε τους λόγους εκείνους για τους οποίους έπρεπε να πολεμήσουν τους γείτονές τους. Την ημέρα πριν από την απελευθέρωσή μου, συνάντησα στον δρόμο μου έναν στρατιωτικό ιερέα από τη Ρωσία, ο οποίος συστήθηκε ως πατέρας Βαντίμ, και όταν τον ρώτησα γιατί ενεπλάκησαν σε έναν πόλεμο με ανθρώπους ειρηνικούς, εκείνος απαρίθμησε όλα τα κύρια σημεία της προπαγανδιστικής αφήγησης για τους φασίστες στην Ουκρανία, την δολοφονία μικρών παιδιών επί οχτώ χρόνια στο Ντονμπάς και την εχθρική Δύση και πρόσθεσε: «Ο Θεός μου αποκάλυψε ότι η Ρωσία έχει δίκιο σε αυτόν τον πόλεμο».
Τέλος, θα ήθελα να κάνω μια διευκρίνιση. Το μικρό αλλά αξιοσημείωτο ποσοστό των ανοιχτά φιλορώσων ιερέων και των πιστών που έχουν γαλουχήσει, καθώς και το γεγονός ότι ανάμεσά τους έχουν ανακαλυφθεί συνεργάτες, δημιουργούν μια επίμονη αρνητική εικόνα της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, στην ουκρανική κοινωνία. Ένα σημαντικό μέρος του κλήρου και των πιστών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, είναι Ουκρανοί που θέλουν να ζήσουν ελεύθερα στη γη που τους έδωσε ο Θεός. Αλλά δεν τολμούν (ακόμα;) να κάνουν το βήμα ώστε να διακόψουν αποφασιστικά όλους τους δεσμούς με την Εκκλησία της επιτιθέμενης χώρας. Ο λόγος πίσω από αυτή την διστακτικότητα είναι ένα θέμα προς διερεύνηση.
Το παρόν κείμενο αποτελεί εισήγηση στο συνέδριο που διοργάνωσε τη Συνέλευση Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (CEC) σε συνεργασία με το Πολωνικό Οικουμενικό Συμβούλιο στη Βαρσοβία στις 9-11 Δεκεμβρίου 2024 με κεντρικό θέμα τη «δίκαιη ειρήνη».
π. Βασίλειος Θερμός
