Γιάροσλαβ Πέλικαν: Από την Παράδοση στην Ορθοδοξία: Με αφορμή μια διδακτορική διατριβή

Ακούστε το άρθρο:

Με αφορμή μια διατριβή, η οποία εκπονήθηκε από τον Τεοντόρ Αβράμοφ στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Σόφιας «Αγ. Κλήμης της Αχρίδας» στις 20 Σεπτεμβρίου 2023  με τίτλο «Ο Γιάροσλαβ Πέλικαν και η πορεία του Ιστορικού προς την Εκκλησία (από την παράδοση στην Ορθοδοξία)»[1] αναδεικνύεται η ανάγκη να εξεταστεί σε βάθος το έργο και η πορεία ενός εκ των πιο επιδραστικών θεολόγων του 20^ού αιώνα. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα, καθώς λίγες μόνο εργασίες έχουν αναλύσει τη ζωή και το έργο του σπουδαίου Αμερικανού θεολόγου, ενώ από τα πολυάριθμα έργα του, μόνο το Η Άριστη Αυτοκρατορία: Η πτώση της Ρώμης και ο θρίαμβος της Εκκλησίας έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Στο παρόν κείμενο θα εστιάσουμε κυρίως στα κεφάλαια που αναφέρονται στη σχέση του Γ. Πέλικαν με τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ.

Ο Τεοντόρ Αβράμοφ τονίζει τη σημασία του έργου του Γιάροσλαβ Πέλικαν ως υπόδειγμα ανάπτυξης της ιστορικής θεολογίας, τόσο ως μεθόδου όσο και ως απολογίας, καθώς και ως πύλη προς την Ορθοδοξία, η οποία είναι ανοιχτή για όλους, αλλά κυρίως σε όσους εργάζονται σε ακαδημαϊκά περιβάλλοντα. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της νεώτερης ιστορίας της Ορθόδοξης θεολογίας είναι ο εποικοδομητικός ρόλος της στην ακαδημαϊκή δραστηριότητα. Μέσω της ενδελεχούς έρευνας των πηγών και της ιστορίας, ο Πέλικαν αναγνώρισε τη σημασία της παράδοσης και εν τέλει της Ορθοδοξίας. Αξίζει να σημειωθεί ο καθοριστικός ρόλος της ιστορικής έρευνας: σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο Πέλικαν εμβαθύνει περαιτέρω στην ιδέα του π. Φλωρόφσκυ για την Ιστορία ως επιγένεση, προσδίδοντάς της όμως μια θεραπευτική διάσταση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο ιστορικός της Εκκλησίας αναδεικνύεται ως φύλακας της μνήμης Της με κύριο στόχο την καταπολέμηση της «ολέθριας αμνησίας», η οποία οφείλεται στην άγνοια των χριστιανών για τη συνεισφορά του λατινικού, ελληνικού και εβραϊκού πολιτισμού.[2]

Η συνάντηση με τον Φλωρόφσκυ

Η σχέση του Γιάροσλαβ Πέλικαν με τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ ήταν άμεση και ουσιαστική. Ο Πέλικαν αναφέρει την πρώτη συνάντησή τους στο πλαίσιο της Επιτροπής του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (Π.Σ.Ε.) «Πίστη και Τάξη», ενώ η αλληλογραφία τους χρονολογείται από το 1958. Καρπός των συναντήσεων του Π.Σ.Ε. ήταν η εργασία σου Πέλικαν «Overcoming History by History», η οποία παρουσιάστηκε ως εισήγηση στην Επιτροπή «Παράδοση και Παραδόσεις» του Π.Σ.Ε.[3]

Σύμφωνα με τον Αμερικανό θεολόγο, η θεολογική ιστοριογραφία, όχι μόνο συνθέτει, αλλά και σε μεγάλο βαθμό αντιστρέφει τη γοητεία που ασκούν οι αρχαίες χριστιανικές κοινότητες στους Προτεστάντες. Η διαρκώς εξελισσόμενη κριτική έρευνα των πηγών αποκαλύπτει έναν άμεσο συσχετισμό μεταξύ της ιστορίας της πρώιμης Εκκλησίας και της επιρροής της Παράδοσης σ’ Αυτήν. Επιπλέον, ο Πέλικαν επισημαίνει ότι ένα μεγάλο μέρος των προτεσταντικών πεποιθήσεων βασίζεται στην ίδια την παράδοση.

Στην εν λόγω εργασία ο Πέλικαν επισημαίνει αρχικά τρεις τρόπους με τους οποίους η θεολογία μπορεί να νοηματοδοτήσει τον όρο «Ιστορία»: «η Ιστορία ως ακολουθία γεγονότων· η Ιστορία ως συγγραφή· η Ιστορία ως έκφραση της φιλοσοφίας του σχετικισμού». Οι τρείς αυτοί τρόποι ταυτίζονται αντίστοιχα με την Ιστορία καθαυτή, την ιστοριογραφία και τον ιστορικισμό. Ο Πέλικαν συνδέει τις τρεις χρήσεις της Ιστορίας με τη Μεταρρύθμιση, θεωρώντας πως «η ιστορία της θεολογίας αναιρεί την άρνηση της Παράδοσης εκ μέρους της Μεταρρύθμισης. Επιπλέον, η θεολογική ιστοριογραφία καθιστά ανέφικτη την υποτίμηση της Παράδοσης, ενώ ο θεολογικός ιστορικισμός αποτρέπει την Μεταρρύθμιση από την αποδοχή της Παράδοσης.»[4] Επιπροσθέτως, υποστηρίζει ότι η ύπαρξη της Παράδοσης είναι αναπόφευκτη ενώ παράλληλα ασκεί κριτική σε ορισμένες προτεσταντικές κοινότητες των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες απορρίπτουν το Σύμβολο της Πίστεως (Νίκαια-Κωνσταντινούπολη), ενώ ταυτόχρονα εμμένουν στην τέλεση του Κυριακού Δείπνου ως αμετάβλητου λειτουργικού πυρήνα της κοινοτικής ζωής. Αυτό οδηγεί τον Πέλικαν να ισχυριστεί ότι: «δεν υφίσταται καμία τόσο εμμονική παράδοση όσο αυτή της sola scriptura, παρόλο που η ιστορία της θεολογίας καταδεικνύει πως scriptura nunquam sola»[5].

Σύμφωνα με τον Αμερικανό θεολόγο, η θεολογική ιστοριογραφία, όχι μόνο συνθέτει, αλλά και σε μεγάλο βαθμό αντιστρέφει τη γοητεία που ασκούν οι αρχαίες χριστιανικές κοινότητες στους Προτεστάντες. Η διαρκώς εξελισσόμενη κριτική έρευνα των πηγών αποκαλύπτει έναν άμεσο συσχετισμό μεταξύ της ιστορίας της πρώιμης Εκκλησίας και της επιρροής της Παράδοσης σ’ Αυτήν. Επιπλέον, ο Πέλικαν επισημαίνει ότι ένα μεγάλο μέρος των προτεσταντικών πεποιθήσεων βασίζεται στην ίδια την παράδοση: ««Η Παράδοση είναι η κοινή ιστορία της Εκκλησίας, ωστόσο, η Εκκλησία δεν αποτελεί ποτέ ένα απλό αριθμητικό άθροισμα των ανεπανάληπτων και μοναδικών προσωπικοτήτων που την απαρτίζουν». Αυτή η προσέγγιση αποτελεί σημαντικό κομμάτι της μεθοδολογίας του Πέλικαν και αποτελεί επίσης τη βάση του magnum opus του με τίτλο: The Christian Tradition.

Σύμφωνα με τον Τ. Αβράμοφ, η επίδραση του π. Φλωρόφσκυ στις παραπάνω ιδέες είναι προφανής. Μεταξύ 1954 και 1964(;), ο Πέλικαν μεταβάλλει τις απόψεις του αναφορικά με τον Λουθηρανισμό και τη χριστιανική παράδοση. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1965, εκφράζει τις ανησυχίες του για το Π.Σ.Ε και το οικουμενικό εγχείρημα γενικότερα σε μια συνέντευξη, η οποία αντικατοπτρίζει τη σχέση του με τον π. Γ. Φλωρόφσκυ: «Το θεμελιώδες πρόβλημα είναι δογματικό– το ζήτημα της διδασκαλίας πρέπει να είναι κεντρικό, αυτός είναι ο ρόλος του […] Υπάρχουν κάποιοι όροι που πρέπει να επανέλθουν, όπως δόγματα και αιρέσεις. Πράγματι, η αίρεση είναι κάτι πράγματι υπάρχει!»[6]. Την ίδια ο χρονιά, ο Πέλικαν εξελέγη πρόεδρος του Αμερικανικού Συλλόγου Εκκλησιαστικής Ιστορίας (ASCH), μια κίνηση που μπορεί να ερμηνευθεί ως ένδειξη αναγνώρισης του έργου του.  

Η αλληλογραφία μεταξύ Πέλικαν και Φλωρόφσκυ

Η αλληλογραφία μεταξύ του π. Γ. Φλωρόφσκυ και του Πέλικαν φυλάσσσεται στο αρχείο του πρώτου στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον (Η.Π.Α.) και καλύπτει την περίοδο μεταξύ 1963 και 1976. Οι εν λόγω επιστολές αποκαλύπτουν την επίδραση του Φλορόφσκι στον Πέλικαν, καθώς και τη θερμή, αν και κυρίως ακαδημαϊκή, σχέση μεταξύ τους· σε μια απ’ αυτές ο Πέλικαν εκφράζει τη χαρά του για το όψιμο ενδιαφέρον των εκδοτικών οίκων προς τους πατέρες της Εκκλησίας. Αναφέρεται επίσης στην υποτροφία που έλαβε για την ολοκλήρωση του πρώτου τόμου του έργου του «Χριστιανική Παράδοση: Ιστορία της Εξέλιξης του Δόγματος», ενώ χαριτολογώντας σημειώνει ότι ο Πώλ Τίλλιχ και ο π. Γ. Φλωρόφσκυ τον είχαν αποκαλέσει «Ορθόδοξο Χάρνακ». Ο Πέλικαν επισημαίνει την επιρροή που άσκησε το έργο του Φλωρόφσκυ «Δρόμοι της Ρωσικής Θεολογίας» στην εξέλιξη της σκέψης του και στη θεολογική κατανόηση της ρωσικής σκέψης του 19^ου αιώνα. Αξίζει να τονιστεί ότι η σκέψη του Φλωρόφσκυ λειτούργησε ως καταλύτης για τη μετακίνηση του Πέλικαν από τον νεανικό του ενθουσιασμό για τον ρωσικό στοχασμό, στην ευρύτερη πατερική παράδοση.

Το 1970 ο Πέλικαν έστειλε στον π. Γ. Φλωρόφσκυ μια κάρτα με μια εικόνα του αγίου Γεωργίου λίγο πριν την έκδοση του πρώτου τόμου του έργου του για την χριστιανική παράδοση: «Χάρηκα ιδιαίτερα μαθαίνοντας ότι κατόρθωσες να φροντίσεις για την επανέκδοση κλασικών έργων όπως αυτά του Μπολότοφ, του Σπάσκι, του Ντομπροκλόνσκι κ.ά. Ανυπομονώ να δω τους προλόγους σου σε όλα τα παραπάνω. Ο πρώτος τόμος της ιστορίας μου για τη διδασκαλία της Εκκλησίας, ο οποίος είναι έντονα επηρεασμένος από τα δύο έργα σου για τος Πατέρες του 1931, ιδίως τους ανατολικούς, θα κυκλοφορήσει τον Φεβρουάριο. Φυσικά θα τον λάβεις το συντομότερο δυνατό»[7].

Το ανωτέρω απόσπασμα αποτελεί μια από τις σαφέστερες μαρτυρίες για την επίδραση του Φλωρόφσκυ στο έργο του Αμερικανού θεολόγου. Αν και στον πρώτο τόμο τα προαναφερθέντα έργα του Φλωρόφσκυ αναφέρονται μόνο τρεις φορές, η συνολική διάταξη του υλικού και των θεμάτων ακολουθεί στενά εκείνη του π. Γ. Φλωρόφσκυ. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο Πέλικαν παρακολουθεί ανελλιπώς τις δημοσιεύσεις του μέντορά του και με αφορμή την έκδοση του πρώτου τόμου των απάντων του αναφέρει: «Μόλις έλαβα το αντίτυπο του βιβλίου “Αγία Γραφή, Εκκλησία, Παράδοση” και θέλω να εκφράσω τη χαρά και τον ενθουσιασμό μου για την έκδοση των απάντων σου».

«Όταν η Ορθοδοξία ήρθε στη Δύση»

Το 1973 εξεδόθη ένας συλλογικός τόμος αφιερωμένος στο έργο του π. Γ. Φλωρόφσκυ, στον οποίο ο Πέλικαν έγραψε τον πρόλογο με τίτλο «Puti Russkogo Bogoslova: When Orthodoxy Comes West”.[8] Στο εν λόγω κείμενο ο Πέλικαν αναφέρεται στον μεταμορφωτικό ρόλο που διαδραμάτισε η Ορθόδοξη θεολογία στη Δύση, ενώ παράλληλα εξετάζει την ιδέα της «βαβυλώνιας αιχμαλωσίας», η οποία συνάδει και με την περίπτωση του ιδίου. Ο Αμερικανός θεολόγος εκτυλίσσει την εν λόγω ιδέα στο πλαίσιο της «ιστορίας των πολιτιστικών, θεολογικών και λογοτεχνικών δεσμών μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού Χριστιανισμού», οι οποίοι φανερώνονται διά της «έλευσης της ελληνικής επιστήμης, η οποία αποτέλεσε το πολιτιστικό θεμέλιο για την ιταλική Αναγνέννηση»[9].  Με την διακοπή αυτών των σχέσεων γύρω στον 15^ο αιώνα, η θεολογική επικοινωνία, κατά κύριο λόγο, έπαυσε, ωστόσο, επανήλθε σχετικά σύντομα και ιδιαίτερα έντονα με το έργο του π. Γ. Φλωρόφσκυ. Ο Πέλικαν θεωρεί ότι η Ανατολή πρέπει να διδάξει, ενώ η Δύση χρειάζεται να μάθει απ’ αυτήν· μια μονόπλευρη διατύπωση, η οποία αντικατοπτρίζει την προσωπική εμπειρία του Πέλικαν.

Εν συνεχεία, επισημαίνει τρία σημαντικά ζητήματα στο έργο του π. Φλωρόφσκυ: 1. τη θεολογία της δημιουργίας και τη σχέση της με την αυγουστίνεια κληρονομιά· 2. Το ζήτημα της παράδοσης και το εμπόδιο που παρουσιάζει στη θεολογία των μεταρρυθμισμένων κοινοτήτων 3. Το έργο της ιστορίας και του ιστορικού. Ο Πέλικαν τονίζει «τη διάσπαση που εμφανίστηκε στην προτεσταντική σκέψη, ως συνέπεια της ανάδυσης της νεώτερης ιστορικής συνείδησης», για την οποία ο π. Φλωρόφσκυ έγραψε ήδη από το 1925. Ο Πέλικαν αναφέρει επίσης το γνωστό κείμενο «Η Δύσκολη θέση του χριστιανού ιστορικού», χρησιμοποιώντας την ορολογία του Φλωρόφσκυ, καθώς και τη σημασία που δίνει στην προσωπικότητα με ιστορικούς όρους. Ασφαλώς εδώ ο Πέλικαν εκφράζει και αποτίνει φόρο τιμής σε όσα έχει πράξει ο Φλωρόφσκυ, αλλά επίσης φανερώνει ότι συμφωνεί με τη μεθοδολογία του. Συμμεριζόμενος τον προφητικό χαρακτήρα της χριστιανικής θεώρησης της ιστορίας και τη δέσμευσή του στην ειλικρίνεια και την ακεραιότητα, ο Πέλικαν απηχεί τον π. Φλωρόφσκυ όταν αναφέρεται στο έργο και το καθήκον του ιστορικού, «το οποίο δεν είναι διόλου εύκολο, παραμένει, ωστόσο, ευγενές».

Στο σύγχρονο θρησκευτικό τοπίο, η αναζωογόνηση της Ορθόδοξης παράδοσης και η μελέτη του έργου του Πέλικαν ενθαρρύνουν τη θεολογική σκέψη να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του μοντερνισμού και του θρησκευτικού πλουραλισμού. Το παράδειγμά του αναδεικνύει την Ορθοδοξία ως μια ζωντανή απάντηση στην αναζήτηση του ανθρώπου για αυθεντική πνευματικότητα, ενώ παράλληλα ενθαρρύνει έναν διάλογο με τις υπόλοιπες χριστιανικές παραδόσεις, βασισμένο στον σεβασμό της ιστορικής αλήθειας και της θεολογικής ακρίβειας.

Η εργασία του Τεοντόρ Αβράμοφ δίνει το έναυσμα για περαιτέρω έρευνα στο έργο ενός εκ πιο σημαντικών θεολόγων του 20^ού αιώνα, λειτουργώντας παράλληλα ως εισαγωγή στη ζωή και τη σκέψη του. Επιπλέον, αναδεικνύει την πορεία του Πέλικαν προς την Ορθοδοξία, μια επιλογή που δεν προήλθε από ενθουσιασμό, αλλά απ’ τη βαθιά πολυετή μελέτη της ιστορίας και της παράδοσης της Εκκλησίας. Αναμφίβολα η συνάντησή του με τον Φλωρόφσκυ διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην εν λόγω προσέγγιση με την Ορθοδοξία, αλλά εκτός απ’ αυτό πρέπει να αναφέρουμε και το γενικότερο οικουμενικό άνοιγμα στο δεύτερο μισό του 20^ού αιώνα μετά το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το οποίο επέτρεψε χριστιανοί από διαφορετικές παραδόσεις ν’ ανταμώσουν έχοντας την ευκαιρία ν’ ανταλλάξουν ιδέες, απόψεις και εμπειρίες. Παρ’ όλα αυτά, ίσως ήταν και απ’ τους πρώτους που αντιλήφθηκε τη μετατόπιση του κέντρου της οικουμενικής κίνησης από την έρευνα της χριστιανικής διδασκαλίας σε γενικότερα κοινωνικά ζητήματα, τα οποία δεν έχουν άμεση σχέση με τη θεολογία, ωστόσο, καθίστανται κεντρικά υποκαθιστώντας ορισμένες φορές αυτό που είναι χρησιμότερο (πρβλ. Κατά Λουκάν 10:42). Στο σύγχρονο θρησκευτικό τοπίο, η αναζωογόνηση της Ορθόδοξης παράδοσης και η μελέτη του έργου του Πέλικαν ενθαρρύνουν τη θεολογική σκέψη να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του μοντερνισμού και του θρησκευτικού πλουραλισμού. Το παράδειγμά του αναδεικνύει την Ορθοδοξία ως μια ζωντανή απάντηση στην αναζήτηση του ανθρώπου για αυθεντική πνευματικότητα, ενώ παράλληλα ενθαρρύνει έναν διάλογο με τις υπόλοιπες χριστιανικές παραδόσεις, βασισμένο στον σεβασμό της ιστορικής αλήθειας και της θεολογικής ακρίβειας. Παρόλο που η Ορθοδοξία είναι βαθιά συνδεδεμένη με την πατερική παράδοση και την ακρίβεια της πίστης, ο Πέλικαν αναγνώριζε τη συμβολή και άλλων χριστιανικών παραδόσεων στον εμπλουτισμό της χριστιανικής σκέψης. Ιδιαίτερα η ανάλυσή του για τη Μεταρρύθμιση και τη θέση της Παράδοσης υπογραμμίζει τη δυνατότητα μιας γόνιμης συνάντησης με άλλες χριστιανικές ομολογίες. Η επιρροή του έργου του υπερβαίνει τα όρια της προσωπικής του μεταστροφής παρέχοντας μια γέφυρα κατανόησης ανάμεσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία και άλλες χριστιανικές παραδόσεις, καθώς και ενθαρρύνοντας την επανεξέταση της χριστιανικής ιστορίας και τη σημασία της θεολογικής έρευνας για την ανάδειξη της χριστιανικής πίστης σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο.

[1] Teodor A. Avramov, Jaroslav Pelikan i pǎtiat na istorika kǎm tsǎrkvata, Διδακτορική Διατριβή, Σόφια, 2023, 4

[2] Avramov, Jaroslav Pelikan, 7.

[3] J. Pelikan, “Overcoming History by History,” στο G.H. Lampe, The Old and the New in the Church: Studies in Ministry and Worship of the World Council of Churches, London: SCM Press, 1961, 36-42.

[4] Avramov, Jaroslav Pelikan, 55.

[5] Avramov, Jaroslav Pelikan, 56.

[6] Στο ίδιο, 57

[7] Επιστολή, Πέλικαν–Φλορόφσκι, 31.08.1970 ., Pelikan, Jaroslav; Georges Florovsky Papers, C0586, Manuscripts Division, Department of Special Collections, Princeton University Library. 

[8] J. Pelikan, “Puti Russkogo Bogoslova: When Orthodoxy Comes West”. – Στο Schatkin, M. ed., The Heritage of the Early Church: Essays in Honor of the Very Reverend Georges Vasilievich Florovsky. Orientalia Christiana Analecta, 195. Rome: Pontificale Institutum Studiorum Orientalium, 1973, 11–16.

[9] Στο ίδιο, 11.