ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ RESILIENCE

Ακούστε το άρθρο:

Ερευνώντας το θρησκευτικό φαινόμενο στην Ευρώπη του 21^ου αιώνα: Η περίπτωση του RESILIENCE

Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη προσπάθεια, προκειμένου να αναδείξει κανείς τον σημαντικό ρόλο της τεχνολογίας στη ζωή μας, ειδικά μάλιστα τις τελευταίες δεκαετίες με την παράλληλη ιλιγγιώδη ανάπτυξη της κοινωνίας της πληροφορίας και της τεχνητής νοημοσύνης. Ξεκινώντας από τις πιο απλές και έξυπνες εφαρμογές που διευκολύνουν τα μέγιστα την καθημερινή μας ζωή (λ.χ. εφαρμογές που διευκολύνουν άλλοτε χρονοβόρες και κοστοβόρες συναλλαγές), μέχρι τις πλέον πολύπλοκες και περισσότερο εξειδικευμένες εφαρμογές σε διάφορους τομείς των θετικών κυρίως επιστημών (όπως λ.χ. η ιατρική), η ψηφιακή ειδικά, τεχνολογία, ως μία άλλη «επανάσταση» στα πρότυπα της βιομηχανικής, φαίνεται ότι επηρεάζει, αν δεν καθορίζει, τις περισσότερες, εάν όχι όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας. Κάτι τέτοιο είναι προφανές στον υψηλό βαθμό διείσδυσης που έχει η ψηφιακή τεχνολογία στη νεότερη (όχι βεβαίως αποκλειστικά) γενιά (βλ. λ.χ. τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τη χρήση κινητών τηλεφώνων, έξυπνων συσκευών κ.λπ.). Πρόκειται για μία εξέλιξη η οποία, ανεξάρτητα από τις όποιες ενστάσεις θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς (λ.χ. σε ποιο βαθμό κινδυνεύει η ατομική ελευθερία, ή ακυρώνεται η διαπροσωπική, ενσώματη σχέση μεταξύ των ανθρώπων, ζητήματα υπαρξιακής φύσεως πολύ κρίσιμα), έχει αναντίρρητα διευκολύνει τον άνθρωπο σε ποικίλες δραστηριότητές του, όπως λ.χ. τη διατήρηση, επεξεργασία, υλοποίηση, εμπέδωση, προώθηση, διάδοση και εξέλιξη της γνώσης, των πληροφοριών, των δεδομένων και των εφαρμογών σε τομείς, όπως η ιατρική, η βιοτεχνολογία, αλλά και η αποκατάσταση κατεστραμμένων χειρογράφων, η διάσωση του πολιτισμικού πλούτου του παρελθόντος, η δυνατότητα επικοινωνίας με ανθρώπους σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, σχεδόν χωρίς κόστος, η άμεση πρόσβαση σε ένα πλήθος πληροφοριών, κ.λπ.

Απέναντι στην πραγματικότητα αυτή, οι θρησκείες (αν και συχνά διακρίνονται για τον βαθύ συντηρητισμό ή δυσπιστία τους έναντι της τεχνολογικής εξέλιξης, έστω κι αν την ίδια στιγμή υιοθετούν κάθε δυνατό επικοινωνιακό μέσο για τη διακίνηση των πιστεύω τους), καθώς επίσης και η επιστημονική μελέτη του θρησκευτικού φαινομένου (έστω και αντιμετωπίζεται συχνά με δυσπιστία) δεν θα μπορούσαν να μην ανταποκριθούν έστω και διστακτικά στις προκλήσεις αυτές. Δεν θα ήταν υπερβολή αν υποστήριζε κανείς ότι η διάδοση και εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας θα μπορούσε να θεωρηθεί, υπό προϋποθέσεις (καθώς δεν πρέπει να λησμονείται και η παράχρησή της με τη διάδοση θεωριών συνωμοσία και fake news), ευλογία, στον βαθμό που επιτρέπει, με έναν δημοκρατικό τρόπο θα έλεγε κανείς, σε όποιον ενδιαφέρεται για τη σοβαρή και σε βάθος μελέτη της ποικιλομορφίας του θρησκευτικού φαινομένου, να μπορεί να έχει πρόσβαση σε ψηφιακές όσο και αναλογικές πηγές αλλά και στην ακαδημαϊκή γνώση, διευκολύνοντας έτσι την επιστημονική έρευνα σε θέματα που αφορούν στον ευρύτερο χώρο της ιστορίας και της θεολογίας των θρησκειών, και βεβαίως την ανάγκη της ειρηνικής συνύπαρξης. Άλλωστε, η πρόσφατη περιπέτεια που βίωσε ολάκερος ο πλανήτης εξαιτίας της πανδημίας του κορονωϊού, κατέστησε σαφές, ότι η αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας αποτελεί, κάποτε – ειδικά σε περιόδους έκτακτης ανάγκης – ίσως και μονόδρομο, προκειμένου βασικές εκφράσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας (όπως λ.χ. και η θρησκευτική πίστη, θεμελιώδης διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης) να συνεχίσουν να λαμβάνουν χώρα (έστω και με «εικονικό» τρόπο), με ασφάλεια και ποιότητα, αλλά και σεβασμό στο κάθε άτομο και στο υπό μελέτη αντικείμενο, με την παροχή υψηλής ποιότητας εργαλείων, πληροφοριών και υπηρεσιών. Την ανάγκη αυτή να υπάρχει, μία καλά οργανωμένη υποδομή, ένα είδος ζωντανού «οικοσυστήματος», όπου όχι μόνον ο επαγγελματίας ερευνητής (καθηγητής, φοιτητής, κ.λπ.), αλλά και ο κάθε ενδιαφερόμενος για το θρησκευτικό φαινόμενο (λ.χ. διπλωμάτης, δημοσιογράφος, τουρίστας, απλός πολίτης, θρησκευτικός λειτουργός), θα έχει εύκολη αλλά και γρήγορη πρόσβαση σε μία ευρεία γκάμα πηγών και εργαλείων, συνεργασία με εξειδικευμένους επιστήμονες από τον ευρύτερο χώρο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών (ειδικών γύρω από ζητήματα θρησκείας-θεολόγοι, θρησκειολόγοι, ιστορικοί, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, φιλόσοφοι της θρησκείας, ψυχολόγοι κ.λπ.), όπως επίσης και σε, διαφορετικά, δύσκολα προσβάσιμες πηγές (ψηφιακές ή αναλογικές) θρησκευτικού υλικού (χειρόγραφα, σπάνια βιβλία, εικόνες, αντικείμενα, βιβλιοθήκες ηλεκτρονικές ή φυσικές), έρχεται να καλύψει ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο ευρωπαϊκό πρόγραμμα με διάρκεια ζωής αρκετές δεκαετίες από τώρα, το RESILIENCE.

Η έναρξη του προγράμματος RESILIENCE, τον Σεπτέμβριο του 2019 (χρηματοδοτούμενο από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Horizon 2020), σηματοδότησε ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της διαμόρφωσης μιας ενιαίας ευρωπαϊκής, ερευνητικής υποδομής με επίκεντρο τις θρησκευτικές σπουδές και τη μελέτη του θρησκευτικού φαινομένου. Προς την κατεύθυνση αυτή μια ομάδα δεκατριών ακαδημαϊκών ιδρυμάτων από διάφορες χώρες (μέλη ή μη της Ευρωπαϊκής Ένωσης) ένωσαν τις δυνάμεις τους, αναλαμβάνοντας την υλοποίηση του μακρόπνοου αυτού προγράμματος με απώτερο σκοπό την οικοδόμηση μιας πανευρωπαϊκής υποδομής η οποία θα μπορεί να παρέχει υψηλού επιπέδου υπηρεσίες και εργαλεία για τη μελέτη του πολύπλοκου θρησκευτικού φαινομένου ως απάντηση στις προκλήσεις του θρησκευτικού πλουραλισμού, και με σκοπό την αρμονική συνύπαρξη λαών, πολιτισμών και θρησκειών, στη σκιά του ριζοσπαστισμού που πάντοτε καιροφυλαχτεί.

ην ανάγκη αυτή να υπάρχει, μία καλά οργανωμένη υποδομή, ένα είδος ζωντανού «οικοσυστήματος», όπου όχι μόνον ο επαγγελματίας ερευνητής (καθηγητής, φοιτητής, κ.λπ.), αλλά και ο κάθε ενδιαφερόμενος για το θρησκευτικό φαινόμενο (λ.χ. διπλωμάτης, δημοσιογράφος, τουρίστας, απλός πολίτης, θρησκευτικός λειτουργός), θα έχει εύκολη αλλά και γρήγορη πρόσβαση σε μία ευρεία γκάμα πηγών και εργαλείων, συνεργασία με εξειδικευμένους επιστήμονες από τον ευρύτερο χώρο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών (ειδικών γύρω από ζητήματα θρησκείας-θεολόγοι, θρησκειολόγοι, ιστορικοί, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, φιλόσοφοι της θρησκείας, ψυχολόγοι κ.λπ.), όπως επίσης και σε, διαφορετικά, δύσκολα προσβάσιμες πηγές (ψηφιακές ή αναλογικές) θρησκευτικού υλικού (χειρόγραφα, σπάνια βιβλία, εικόνες, αντικείμενα, βιβλιοθήκες ηλεκτρονικές ή φυσικές), έρχεται να καλύψει ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο ευρωπαϊκό πρόγραμμα με διάρκεια ζωής αρκετές δεκαετίες από τώρα, το RESILIENCE.

Είναι προφανές, στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου χωριού στο οποίο ζούμε, ότι η θρησκευτική ετερότητα αποτελεί μία αυξανόμενη πρόκληση και για την ευρωπαϊκή κοινότητα και ταυτότητα, γεγονός που οδηγεί στην αδήριτη ανάγκη για αμοιβαία κατανόηση, συνύπαρξη και αλληλεγγύη μεταξύ των διαφορετικών θρησκευτικών παραδόσεων. Μία τέτοιου εύρους υποδομή για τις θρησκευτικές σπουδές θα συμβάλλει και ενισχύσει την κατανόηση αυτή μέσω της αντικειμενικής και σοβαρής επιστημονικής έρευνας, έχοντας την πεποίθηση ότι η επαρκής και έγκυρη γνώση αποτελεί στις μέρες μας το καλύτερο εργαλείο για μία κοινή απάντηση στο αυξανόμενο ενδιαφέρον γύρω από θέματα που σχετίζονται με τη θρησκευτική ποικιλομορφία, όσο και στις διογκούμενες προκλήσεις από ομάδες φονταμενταλιστών, οι οποίες βρίσκονται ακριβώς στον αντίποδα οποιασδήποτε ισορροπημένης και νηφάλιας μελέτης των θρησκευτικών παραδόσεων. Αρκεί εδώ να θυμηθούμε την προτροπή του Ιησού: «γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» (Ιω. 8,32). Επιπλέον, όπως έχει επισημανθεί χαρακτηριστικά και από τον Παντελή Καλαϊτζίδη, Διευθυντή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου «το RESILIENCE φιλοδοξεί να προσφέρει ευρεία πρόσβαση στη θρησκευτική γνώση, καλλιεργώντας με τον τρόπο αυτό την ειρηνική συνύπαρξη και τον σεβασμό στη διαφορετικότητα».

Η ιδέα δημιουργίας αυτής της υποδομής δεν προέκυψε από το πουθενά. Ήδη κατά τα μέσα σχεδόν της προηγούμενης δεκαετίας είχαν λάβει χώρα μία σειρά από πρωτοβουλίες και συναντήσεις, με σκοπό την προετοιμασία για μία τέτοια ευρωπαϊκή υποδομή μέσω του προγράμματος ReIReS, το οποίο χρηματοδοτείται επίσης από το πρόγραμμα Horizon 2020.

Μία τέτοιου εύρους υποδομή για τις θρησκευτικές σπουδές θα συμβάλλει και ενισχύσει την κατανόηση αυτή μέσω της αντικειμενικής και σοβαρής επιστημονικής έρευνας, έχοντας την πεποίθηση ότι η επαρκής και έγκυρη γνώση αποτελεί στις μέρες μας το καλύτερο εργαλείο για μία κοινή απάντηση στο αυξανόμενο ενδιαφέρον γύρω από θέματα που σχετίζονται με τη θρησκευτική ποικιλομορφία, όσο και στις διογκούμενες προκλήσεις από ομάδες φονταμενταλιστών, οι οποίες βρίσκονται ακριβώς στον αντίποδα οποιασδήποτε ισορροπημένης και νηφάλιας μελέτης των θρησκευτικών παραδόσεων. Αρκεί εδώ να θυμηθούμε την προτροπή του Ιησού: «γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» (Ιω. 8,32).

Το πρόγραμμα RESILIENCE (τα αρχικά γράμματα σημαίνουν: Υποδομή Θρησκευτικών Σπουδών: Εργαλεία, Ειδίκευση, Συνεργασία και Κέντρα), το οποίο ήδη βρίσκεται σε φάση προετοιμασίας και προπαρασκευής ήδη από τον Σεπτέμβριο (2019), απευθύνεται καταρχάς στη μεγάλη ακαδημαϊκή κοινότητα που καταπιάνεται έμμεσα ή άμεσα με τη μελέτη των θρησκειών, ενώ ταυτόχρονα φιλοδοξεί να επεκταθεί σε σημαντικό βαθμό, επιδρώντας και στο ευρύτερο κοινό. Το πρόγραμμα φιλοδοξεί να προσφέρει τα απαραίτητα εργαλεία για μία πραγματικά καινοτόμο προσέγγιση των θρησκειών, διευκολύνοντας αποτελεσματικά το έργο του χρήστη και κάθε ερευνητή του θρησκευτικού φαινομένου.

Τα ακαδημαϊκά ιδρύματα που συνεργάζονται στο πλαίσιο του προγράμματος RESILIENCE είναι: Fondazione per le scienze religiose Giovanni XXIII (Συντονιστής), (Ιταλία), Albanian University, (Αλβανία), Bar Ilan University, (Ισραήλ), Cineca Consorzio Interuniversitario, (Ιταλία), École Pratique des Hautes Études, (Γαλλία), Institut für Angewandte Informatik, (Γερμανία), KU Leuven, (Βέλγιο), Πανεπιστήμιο Σόφιας, (Βουλγαρία), Θεολογικό Πανεπιστήμιο του Apeldoorn, (Ολλανδία), Πανεπιστήμιο του Μύνστερ, (Γερμανία), Πανεπιστήμιο του Σαράγιεβο, (Βοσνία και Ερζεγοβίνη).

Από την Ελλάδα, το μοναδικό ερευνητικό κέντρο που συμμετέχει στο πρόγραμμα είναι η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος. Η Ακαδημία Βόλου (ιδρύθ. 2000) αποτελεί σήμερα ένα αναγνωρισμένο από την ελληνική πολιτεία ερευνητικό κέντρο, με δυναμική και πρωτοποριακή οικουμενική και διορθόδοξη παρουσία στη μελέτη και ερμηνεία της ορθόδοξης παράδοσης, θεολογίας και ιστορίας, μέσα από τη διοργάνωση διεθνών συνεδρίων, συναντήσεων και εκδόσεων. Την ίδια στιγμή έχει από χρόνια αναπτύξει την πρώτη, από όσο γνωρίζω, ορθόδοξη ψηφιακή βιβλιοθήκη (imdlibrary.gr), η οποία διαρκώς εμπλουτίζεται με υλικό από παλαιά βιβλία και εκδόσεις που ο ενδιαφερόμενος αδυνατεί να βρει συχνά σε φυσικές βιβλιοθήκες. Με τη συμμετοχή της στην κοινοπραξία αυτή, η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου φιλοδοξεί αφενός μεν να αποτελέσει τον δίαυλο μέσω του οποίου ο ερευνητής αλλά και ο κάθε ενδιαφερόμενος στη μελέτη του θρησκευτικού φαινομένου, με ειδική αναφορά στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, θα μπορεί να έχει πρόσβαση σε πληροφορίες και υλικό (ψηφιακό και φυσικό) ανεκτίμητης αξίας, αφετέρου δε να παράσχει υψηλού επιπέδου υπηρεσίες (επιμορφωτικά σεμινάρια, σύγχρονη και ασύγχρονη εκπαίδευση σε θέματα οικοθεολογίας, διάσωσης της πολιτισμικής κληρονομιάς, κ.ά.) στον κάθε ενδιαφερόμενο.

Το πρόγραμμα RESILIENCE (τα αρχικά γράμματα σημαίνουν: Υποδομή Θρησκευτικών Σπουδών: Εργαλεία, Ειδίκευση, Συνεργασία και Κέντρα), το οποίο ήδη βρίσκεται σε φάση προετοιμασίας και προπαρασκευής ήδη από τον Σεπτέμβριο (2019), απευθύνεται καταρχάς στη μεγάλη ακαδημαϊκή κοινότητα που καταπιάνεται έμμεσα ή άμεσα με τη μελέτη των θρησκειών, ενώ ταυτόχρονα φιλοδοξεί να επεκταθεί σε σημαντικό βαθμό, επιδρώντας και στο ευρύτερο κοινό. Το πρόγραμμα φιλοδοξεί να προσφέρει τα απαραίτητα εργαλεία για μία πραγματικά καινοτόμο προσέγγιση των θρησκειών, διευκολύνοντας αποτελεσματικά το έργο του χρήστη και κάθε ερευνητή του θρησκευτικού φαινομένου.

Το καθένα από τα παραπάνω ακαδημαϊκά ιδρύματα, εκτός από τη χώρα του, έχει αναλάβει την ευθύνη να προωθήσει το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα και σε άλλες χώρες που με τον ένα ή άλλο τρόπο έχουν δεσμούς με την Ευρώπη, ώστε να επιτευχθεί η κατά το δυνατό μεγαλύτερη επικοινωνία της ελπιδοφόρας αυτής πρωτοβουλίας. Στη συνάφεια αυτή, η Ακαδημία του Βόλου έχει αναλάβει τον ιδιαίτερο ρόλο για την προώθηση του προγράμματος σε χώρες, όπως η Ρουμανία, η Λετονία, η Κύπρος και η Γεωργία, φιλοδοξώντας έτσι να εντάξει στην ερευνητική αυτή υποδομή ακαδημαϊκούς φορείς και υλικό προερχόμενο από τις χώρες αυτές. Μέχρι στιγμής ακαδημαϊκοί φορείς από τη Γεωργία (New Georgian University) και την Κύπρο (Πολιτιστική Ακαδημία Άγιος Επιφάνιος Κύπρου) έχουν γίνει δεκτοί από το RESILIENCE ως παρατηρητές, προσφέροντας προοπτικές δυναμικής διεύρυνσης της υποδομής.

Μέχρι στιγμής από το RESILIENCE προσφέρεται το Πρόγραμμα Διακρατικής Πρόσβασης (Transnational Access Program – TNA). Η Διακρατική Πρόσβαση είναι η πρώτη υπηρεσία που προσφέρει το RESILIENCE στην κοινότητα των θρησκευτικών σπουδών. Οι χρήστες αυτού του προγράμματος θα αποκτήσουν άμεση και αποτελεσματική πρόσβαση, τόσο φυσική όσο και εικονική, στις μοναδικές συλλογές και την τεχνογνωσία κορυφαίων ερευνητικών ιδρυμάτων και πανεπιστημίων στην Ευρώπη. Επιπλέον, για τον χρήστη, η παραμονή στο πλαίσιο του TNA σημαίνει ταχύτερη πρόσβαση σε πόρους, πράγμα που σημαίνει αποτελεσματικότερη αξιοποίηση του χρόνου έρευνας. Κάθε ίδρυμα υποδοχής προσφέρει επίσης χώρο εργασίας, βοήθεια στην πλοήγηση σε φυσικές και ψηφιακές συλλογές, πρακτικές συμβουλές για το ταξίδι και τη διαμονή, καθώς και πρόσθετα προνόμια, τα οποία εξειδικεύονται κάθε φορά από το ίδρυμα. Είναι πολύ σημαντικό να σημειωθεί επίσης ότι ο χρήστης του TNA θα απολαμβάνει την καθοδήγηση που θα προσφέρεται από έμπειρους ερευνητές από το ίδρυμα υποδοχής, ενσωματώνοντας πολύτιμες ευκαιρίες δικτύωσης κατά τη διάρκεια της ερευνητικής επίσκεψης.

Είναι προφανής, νομίζω, η χρησιμότητα και η σημασία μιας τέτοιας ερευνητικής υποδομής, σε έναν κόσμο, ο οποίος μεταλλάσσεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, γεγονός που καλεί τις θρησκευτικές παραδόσεις να αφουγκραστούν τις προκλήσεις της εποχής, συνδράμοντας στην ανοικτή και διάφανη μελέτη της παράδοσής τους, γεγονός που θα συμβάλλει στην βαθύτερη αλληλογνωριμία και εμπέδωση της ειρηνικής συνύπαρξης μεταξύ των θρησκειών, σε μία εποχή που μαστίζεται από ποικίλες μορφές φονταμενταλισμού και ακραίων φωνών.

Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να αντλήσει περισσότερες πληροφορίες και να λαμβάνει διαρκή ενημέρωση με μία επίσκεψη στην πολύ εύχρηστη διαδικτυακή τοποθεσία του προγράμματος: www.resilience-ri.eu

Μια προγενέστερη μορφή του παρόντος κειμένου είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό Σύναξη τχ 155 (2020). Εδώ δημοσιεύεται με σημαντικές προσθήκες και σχετική επικαιροποίηση.

Το εικαστικό θέμα είναι έργο του καλλιτέχνη Esteban Camacho Steffensen με τίτλο “Orion Installation”