Frances KostarellosΣήμερα θα ασχοληθώ με το θέμα της «Καταιγίδας Daniel» από τη σκοπιά της πολιτισμικής ανθρωπολογίας και της οικολογίας, ούσα κάτοικος Σικάγου και ιδιοκτήτης σπιτιού και αγροκτήματος στη Λέρνα της Ελλάδας, όπου παράγω μικρές ποσότητες ελαιόλαδου. Η Λέρνα είναι επίσης ο τόπος μιας εθνογραφικής έρευνας που διεξάγω για την ελληνική γεωργία με επίκεντρο τον ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα σε σχέση με τη διατήρηση των αγροτικών κοινοτήτων και της κληρονομιάς. Με βάση τα εθνογραφικά δεδομένα που έχω μέχρις στιγμής συλλέξει στη Λέρνα, υποστηρίζω ότι η ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί έναν βασικό θεσμό για τη διατήρηση ζωντανών και ανθεκτικών αγροτικών κοινοτήτων, ένα θέμα στο οποίο θα αναφερθώ αργότερα.
Ως ασκούμενη ανθρωπολόγος, είμαι εξοικειωμένη με τη μελέτη της πολιτισμικής οικολογίας, της κλιματικής επιστήμης, των εκθέσεων διακυβερνητικών επιτροπών για την κλιματική αλλαγή και των διεθνών συμφωνιών για το κλίμα, συμπεριλαμβανομένης της συμφωνίας του Παρισιού, η οποία, όπως υποστηρίζω, είναι σημαντική για την τρέχουσα συζήτηση.
Ως μέλος της Αμερικανικής Εταιρείας Ανθρωπολογίας (ΑΕΑ) και ασκούμενη ανθρωπολόγος, ακολουθώ τις αρχές που περιγράφονται στη Δήλωση της ΑΕΑ για την Ανθρωπότητα και την Κλιματική Αλλαγή. Σας προσκαλώ να ανατρέξουμε στη δήλωση της ΑΕΑ και να μελετήσουμε τις οκτώ αρχές που διατυπώνονται εκεί, οι οποίες μπορεί να λειτουργήσουν ως οδηγός για τον προβληματισμό και τη σκέψη μας σχετικά με την κλιματική αλλαγή και την «Καταιγίδα Ντάνιελ». Θα στρέψω την προσοχή μας στο σημείο 5 του πλαισίου της ΑΕΑ για το κλίμα, το οποίο αναφέρει:
5. Συγκεκριμένες ανθρώπινες ενέργειες και επιλογές οδηγούν στην κλιματική αλλαγή δίνοντας έμφαση στα ορυκτά καύσιμα ως κύρια πηγή ενέργειας, δημιουργώντας μια κουλτούρα καταναλωτισμού και ευνοώντας πρακτικές χρήσης της γης που υπονομεύουν την οικολογική ανθεκτικότητα. Οι ανθρωπολόγοι αναγνωρίζουν ότι οι δράσεις και οι πολιτισμοί της ανθρωπότητας είναι πλέον οι σημαντικότερες αιτίες της δραματικής περιβαλλοντικής αλλαγής που παρατηρούνται τα τελευταία 100 χρόνια. Θεωρούμε αυτή την περίοδο ως την Ανθρωπόκαινη Εποχή.
Πρώτον, ας εξετάσουμε την έννοια και τα χαρακτηριστικά της Ανθρωπόκαινης Εποχής. Το 2000, οι γεωλόγοι Paul Crutzen και Eugene Stoermer πρότειναν την έννοια αυτή για να περιγράψουν την τρέχουσα γεωλογική εποχή που διαμορφώνεται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Το 2009, η Ομάδα Εργασίας Ανθρωπόκαινης Εποχής της Διεθνούς Επιτροπής Στρωματογραφίας συνέστησε την επίσημη αποδοχή του όρου «Ανθρωπόκαινη Εποχή». Τα χαρακτηριστικά της Ανθρωπόκαινης εποχής περιλαμβάνουν την απώλεια της βιοποικιλότητας, την αύξηση της θερμοκρασίας σε ολόκληρο τον πλανήτη, την αύξηση των επιπέδων του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, τη μόλυνση των ωκεανών, την άνοδο της στάθμης της θάλασσας που φέρνει με τη σειρά της πυρκαγιές, πλημμύρες, ξηρασίες, καύσωνες, καταστροφές ανθρώπινων οικισμών και οικοσυστημάτων και κλιματικούς πρόσφυγες. Ενώ οι γεωλόγοι συνεχίζουν να συζητούν την έννοια της Ανθρωπόκαινης Εποχής, μελετητές από πολλούς κλάδους, συμπεριλαμβανομένης της ανθρωπολογίας και των θρησκευτικών σπουδών, έχουν αναγνωρίσει και υιοθετήσει την έννοια αυτή στο έργο τους σχετικά με την κλιματική αλλαγή- για παράδειγμα, βλ. Religion in the Anthropocene (Η θρησκεία στην Ανθρωπόκαινη Εποχή) υπό την επιμέλεια των Deane-Drummond, Bergmann, & Vogt. Μεταξύ των μελετητών που αποδέχονται την Ανθρωπόκαινη Εποχή, υπάρχει διαφωνία σχετικά με το πότε αρχίζει η Ανθρωπόκαινη – συμφωνώ με τους μελετητές που υποστηρίζουν ότι η βιομηχανική επανάσταση που καθοδηγείται από τον καπιταλισμό από το 1800 και μετά, μαζί με την αυγή της πυρηνικής εποχής και τη χρήση πυρηνικών όπλων τη δεκαετία του 1940, σηματοδοτούν την έναρξη της Ανθρωπόκαινου.
Συγκεκριμένες ανθρώπινες ενέργειες και επιλογές οδηγούν στην κλιματική αλλαγή δίνοντας έμφαση στα ορυκτά καύσιμα ως κύρια πηγή ενέργειας, δημιουργώντας μια κουλτούρα καταναλωτισμού και ευνοώντας πρακτικές χρήσης της γης που υπονομεύουν την οικολογική ανθεκτικότητα. Οι ανθρωπολόγοι αναγνωρίζουν ότι οι δράσεις και οι πολιτισμοί της ανθρωπότητας είναι πλέον οι σημαντικότερες αιτίες της δραματικής περιβαλλοντικής αλλαγής που παρατηρούνται τα τελευταία 100 χρόνια. Θεωρούμε αυτή την περίοδο ως την Ανθρωπόκαινη Εποχή.
Στη δήλωση «Ανθρωπότητα και κλιματική αλλαγή» της ΑΕΑ, η έμφαση δίνεται στον ρόλο των ανθρώπινων ενεργειών και επιλογών που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα ως κύρια πηγή ενέργειας, στην κουλτούρα του καταναλωτισμού και στις πρακτικές χρήσης γης που υπονομεύουν την οικολογική ανθεκτικότητα, ζητήματα κεντρικής σημασίας για την εξέτασή μου σχετικά με τις κλιματικές συνθήκες που οδήγησαν στην «καταιγίδα Ντάνιελ» αλλά και την ευθύνη μας και ως πολιτικά ενεργών πολιτών που ανησυχούν για την υπερθέρμανση του πλανήτη και τα κλιματικά γεγονότα μετά από αυτή την καταστροφή.
Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, λίγο πριν από την καταιγίδα, η Ελλάδα, μαζί με τη Νότια Ευρώπη, βίωσε επανειλημμένα κύματα καύσωνα που έσπασαν τα ρεκόρ, με θερμοκρασίες που εκτοξεύτηκαν σε τιμές άνω των 40 βαθμών Κελσίου, και διήρκεσαν για μέρες και νύχτες. Μαζί με την ατελείωτη και αποπνικτική ζέστη, ακολούθησαν πυρκαγιές στην Ελλάδα, την Ισπανία, την Πορτογαλία που οδήγησαν σε χαοτικές εκκενώσεις ολόκληρων ανθρώπινων οικισμών. Μετά τις περιβαλλοντικές καταστροφές που σχετίζονται με τη ζέστη και τις πυρκαγιές, η «καταιγίδα Ντάνιελ» χτυπά τη Λιβύη αφαιρώντας χιλιάδες ζωές και ολόκληρους οικισμούς πριν χτυπήσει τη Θεσσαλία και το Βόλο. Με την έλευση του «Ντάνιελ», οι κάτοικοι της Θεσσαλίας και του Βόλου βιώνουν συμφορές τις οποίες οι επιστήμονες που ειδικεύονται στην κλιματική αλλαγή αναμένουν λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη που προκύπτει από τις εκπομπές ορυκτών καυσίμων προβλέπουν· ένας πλανήτης που θερμαίνεται πυροδοτεί κλιματικά φαινόμενα, όπως ξηρασίες, υπερβολικούς καύσωνες, πυρκαγιές, πλημμύρες.
Οι αναφορές των ειδήσεων σχετικά με τις επιπτώσεις του «Ντάνιελ» στην ελληνική γεωργία, την κτηνοτροφία, την οικονομία, την αποκατάσταση των υποδομών και την επανεγκατάσταση των ατόμων και των οικογενειών που εκτοπίστηκαν από τον Ντάνιελ είναι ασαφείς. Τα στάσιμα νερά των πλημμυρών και τα νεκρά ζώα αποτελούσαν απειλή για τη δημόσια υγεία και απαιτούσαν πρόγραμμα εμβολιασμού για την προστασία και την πρόληψη της εξάπλωσης ασθενειών. Πρόσφατες εκθέσεις σχετικά με τις συνέπειες του «Ντάνιελ» κάνουν λόγο για εκτεταμένες απώλειες ζώων, γεωργικών προϊόντων και χρήσιμων γεωργικών εκτάσεων. Οι αναφορές για την έκταση των ζημιών αναφέρουν εκτεταμένες απώλειες και καταστροφές. Οι πληροφορίες σχετικά με την έκταση των επιπτώσεων της καταιγίδας «Ντάνιελ» στη γεωργία και την οικονομία στη Θεσσαλία και τον Βόλο είναι ασαφείς και συνεχίζω να αναζητώ απάντηση από τις ελληνικές κυβερνητικές αρχές σχετικά με τους πόρους και τα σχέδια για την αποκατάσταση των ζημιών της καταιγίδας Δανιήλ.
Μετά τις περιβαλλοντικές καταστροφές που σχετίζονται με τη ζέστη και τις πυρκαγιές, η «καταιγίδα Ντάνιελ» χτυπά τη Λιβύη αφαιρώντας χιλιάδες ζωές και ολόκληρους οικισμούς πριν χτυπήσει τη Θεσσαλία και το Βόλο. Με την έλευση του «Ντάνιελ», οι κάτοικοι της Θεσσαλίας και του Βόλου βιώνουν συμφορές τις οποίες οι επιστήμονες που ειδικεύονται στην κλιματική αλλαγή αναμένουν λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη που προκύπτει από τις εκπομπές ορυκτών καυσίμων προβλέπουν· ένας πλανήτης που θερμαίνεται πυροδοτεί κλιματικά φαινόμενα, όπως ξηρασίες, υπερβολικούς καύσωνες, πυρκαγιές, πλημμύρες.
Καθώς ο «Ντάνιελ» κατέστρεφε τη Θεσσαλία και τον Βόλο και ακολουθούσε η καταιγίδα «Ηλίας», βρισκόμουν στο σπίτι μου στην Ελλάδα, όπου η ξηρασία και οι θερμοκρασίες πάνω από το κανονικό τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο έκαναν τους αγρότες της περιοχής να αγωνίζονται ενόψει της περιόδου συγκομιδής των ελιών και των εσπεριδοειδών, η οποία πολιτισμικά και ιστορικά λάμβανε χώρα σε χαμηλότερες θερμοκρασίες στα τέλη Νοεμβρίου και τον Δεκέμβριο. Δεδομένων των καταστροφικών κλιματικών ειδήσεων από τη Θεσσαλία και τον Βόλο, οι κάτοικοι της Λέρνας ήταν, συγκριτικά, τυχεροί αυτή τη φορά.
Το πώς η υπερθέρμανση του πλανήτη θα εκδηλωθεί σε οποιονδήποτε κατά τόπους οικισμό είναι ασαφές. Γνωρίζουμε ότι οι θερμοκρασίες αυξάνονται. Γινόμαστε μάρτυρες πυρκαγιών, πλημμυρών και αύξησης των κλιματικών προσφύγων σε όλο τον κόσμο. Καταλαβαίνουμε, με βάση τα επιστημονικά στοιχεία, ότι οι κλιματικές διαταραχές συσχετίζονται με την εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα που θερμαίνουν τον πλανήτη. Συνιστώ την ανασκόπηση της έκθεσης της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή σχετικά με την υπερθέρμανση του πλανήτη για εμπειρικά δεδομένα που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη και τις κλιματικές ανακατατάξεις.
Ο Bill McKibben -δημοσιογράφος, ακτιβιστής και ιδρυτής του 350.org– προσφέρει μια χρήσιμη προσέγγιση στο βιβλίο του, Falter: Has the Human Game Begun to Play Itself Out? καθώς εξετάζουμε το μέλλον μας ως πολίτες του κλίματος και ως ορθόδοξοι χριστιανοί. Συνιστώ το έργο του McKibben καθώς εστιάζει στη θέση των πολιτικών και οικονομικών ελίτ στην παρεμπόδιση των προσπαθειών για την αντικατάσταση της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι ουδέτερου άνθρακα που τίθενται, για παράδειγμα, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και τον νόμο περί μείωσης του πληθωρισμού του 2022. Ο McKibben και οι πρόσφατες εκθέσεις δείχνουν ότι τα έθνη αποτυγχάνουν να τερματίσουν την εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και ως εκ τούτου είναι απαισιόδοξος για την υλοποίηση των μέτρων μείωσης του άνθρακα που απαιτούνται για να σταματήσει η υπερθέρμανση του πλανήτη και η κατάρρευση των οικοσυστημάτων που διατηρούν τη ζωή. Η προοπτική του McKibben στο Falter υποστηρίζεται από ένα πρόσφατο άρθρο, Global Warming in the Pipeline, που δημοσιεύθηκε από τους κλιματολόγους James Hansen, κ.ά., στο περιοδικό Oxford Open Climate Journal.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι πλούσια σε θεολογικές και λειτουργικές πρακτικές που μιλούν για τη φροντίδα της δημιουργίας. Πώς μπορούμε να ευθυγραμμίσουμε τα δόγματα και τις πρακτικές της Ορθόδοξης πίστης με βήματα δράσης που μιλούν για την καταστροφή των οικοσυστημάτων που υποστηρίζουν τη ζωή, όπως βλέπουμε στην «καταιγίδα Ντάνιελ»; Οι πράσινες ενοριακές πρωτοβουλίες, όπως το παράδειγμα της Ευαγγελίστριας στο Βόλο, είναι μια καλή αρχή για την ενθάρρυνση της ανακύκλωσης, την εξάλειψη της χρήσης πλαστικών αντικειμένων, τον προσανατολισμό και την εκπαίδευση των νέων να εργάζονται με το χώμα και να φυτεύουν δέντρα στους χώρους της εκκλησίας και την προσφορά δημόσιων διαλέξεων και κηρυγμάτων που ευαισθητοποιούν γύρω από τα θέματα της κλιματικής κρίσης.
Σύμφωνα με τους New York Times σε άρθρο που δημοσιεύθηκε στις 2 Νοεμβρίου 2023, ο James Hansen αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην κλιματική αλλαγή ενώπιον του Κογκρέσου των Ηνωμένων Πολιτειών το 1989, όταν ήταν επιστήμονας της NASA. Η περίληψη της πρόσφατης δημοσίευσης του Hansen από τους NYT αναφέρει ότι τα έθνη απέτυχαν να τηρήσουν τη συμφωνία του Παρισιού για τη συγκράτηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη κάτω από τους 2 βαθμούς Κελσίου. Ήδη από το 1989, ο Hansen, ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες της εποχής, σημείωνε ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη «δεν είναι μια φυσική μεταβολή, αλλά προκαλείται από τη συσσώρευση διοξειδίου του άνθρακα και άλλων τεχνητών αερίων στην ατμόσφαιρα».
Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι πλούσια σε θεολογικές και λειτουργικές πρακτικές που μιλούν για τη φροντίδα της δημιουργίας. Πώς μπορούμε να ευθυγραμμίσουμε τα δόγματα και τις πρακτικές της Ορθόδοξης πίστης με βήματα δράσης που μιλούν για την καταστροφή των οικοσυστημάτων που υποστηρίζουν τη ζωή, όπως βλέπουμε στην «καταιγίδα Ντάνιελ»; Οι πράσινες ενοριακές πρωτοβουλίες, όπως το παράδειγμα της Ευαγγελίστριας στο Βόλο, είναι μια καλή αρχή για την ενθάρρυνση της ανακύκλωσης, την εξάλειψη της χρήσης πλαστικών αντικειμένων, τον προσανατολισμό και την εκπαίδευση των νέων να εργάζονται με το χώμα και να φυτεύουν δέντρα στους χώρους της εκκλησίας και την προσφορά δημόσιων διαλέξεων και κηρυγμάτων που ευαισθητοποιούν γύρω από τα θέματα της κλιματικής κρίσης.
Το όγδοο βήμα δράσης του προγράμματος Πράσινη Ενορία της Ευαγγελίστριας απαιτεί την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών για την αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας – μακράν το πιο σημαντικό βήμα προς τη μείωση των εκπομπών ορυκτών καυσίμων – που υπό την τρέχουσα ελληνική ενεργειακή δομή, μπορεί να είναι το πιο δύσκολο να επιτευχθεί.
Για τον McKibben, θα χρειαστεί μη βίαιη πολιτική δράση που θα απαιτεί την υιοθέτηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Ακολουθώντας τον McKibben, υποστηρίζω ότι οι ορθόδοξοι θεολόγοι, οι εκκλησιαστικοί ηγέτες και όλοι οι πιστοί πρέπει να ευθυγραμμίσουν τα δόγματα και τις πρακτικές της Εκκλησίας με το να ζουν, να μιλούν και να ενεργούν υπέρ των οικοσυστημάτων που διατηρούν τη ζωή στην Ανθρωπόκαινη εποχή. Αυτό θα απαιτήσει προσωπικό και συλλογικό προβληματισμό και συλλογική δράση. Θα απαιτήσει από τους θεολόγους και τους πολίτες να θέσουν τους εκλεγμένους αντιπροσώπους τους στην Ελλάδα προ των ευθυνών τους απέναντι στους ανθρώπους που έχασαν τα σπίτια τους, τη γη τους, τα ζώα τους, τον βιοπορισμό τους και τα αγαπημένα τους πρόσωπα από τους καύσωνες, τις ξηρασίες, τις πλημμύρες και τις πυρκαγιές. Η ζωή στην Ανθρωπόκαινη Εποχή απαιτεί μια αλλαγή παραδείγματος που απαιτεί νέους τρόπους σκέψης για τη χρήση των πλανητικών πόρων σε μια εποχή όπου ολόκληρα οικοσυστήματα καταρρέουν μπροστά μας. Το να ζούμε στην Ανθρωπόκαινη Εποχή απαιτεί να λογοδοτήσουμε και να βγούμε στο προσκήνιο ως άνθρωποι που αποδέχονται ότι το κλίμα αλλάζει τώρα, επί των ημερών μας, και ότι έχουμε την ευθύνη να εκπαιδευτούμε και να δράσουμε τώρα υπό το φως των επιστημονικών στοιχείων και της ορθόδοξης θεολογικής κατανόησης και φροντίδας για τη δημιουργία.
Το παρόν κείμενο αποτελεί την ομιλία της συγγραφέως στο διαδικτυακό σεμινάριο που διοργάνωσε η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου στις 8 Νοεμβρίου 2023 με θέμα: “Ο Ντάνιελ χτυπά την Ελλάδα (Θεσσαλία): Ζώντας στην Ανθρώποκαινο εποχή και ο ρόλος της Εκκλησίας”.
Μετάφραση από τα Αγγλικά: Θεοδώρα Βαλσάμου.
Το εικαστικό θέμα είναι πίνακας του J.M.W. Turner με τίτλο Snow Storm: Hannibal and his Army Crossing the Alps (1812) και φυλάσσεται στην Tate Gallery.
Μαγδαληνή Θωμά
