Πολυμερώς και ΠολυτρόπωςΓιατί ο Θεός έγινε άνθρωπος; Η απάντηση του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή
Ακούστε το άρθρο
Εισαγωγικό σημείωμα: Το κείμενο που αναδημοσιεύεται εδώ αποτελεί απόσπασμα από μελέτη του π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ με τίτλο «Cur Deus homo? (Γιατί ο Θεός έγινε άνθρωπος) Το κίνητρο της ενανθρωπήσεως». Η μελέτη αυτή δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά με τον τίτλο “Cur Deus Homo? The Motive of the Incarnation” σε συλλογικό τόμο προς τιμή του Αμίλκα Αλιβιζάτου, Ευχαριστήριον: Αμίλκας Αλιβιζάτος (Αθήνα, 1957). Έκτοτε αναδημοσιεύτηκε στον τρίτο τόμο των Έργων του συγγραφέως στα αγγλικά, ενώ σε ελληνική μετάφραση εμφανίστηκε για πρώτη φορά στον τρίτο τόμο της σειρά των Έργων του Ρώσου θεολόγου που μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Π. Πουρναράς το 1983.
Πρόκειται για ένα από τα σπάνια κείμενα Ορθόδοξου θεολόγου, το οποίο καταπιάνεται με το κίνητρο της ενανθρώπησης, επί τη βάσει μιας προσεκτικής μελέτης της πατερικής χριστολογίας, όπως αυτή αποκρυσταλλώνεται στον κορυφαίο στοχαστή του 7ου αιώνα, τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή. Βαθύς γνώστης της πατερικής σκέψης, εισηγητής της νεοπατερικής σύνθεσης, ο Φλωρόφσκυ προσφέρει στο κείμενο αυτό μια φρέσκια ματιά στην πατερική θεολογία, αναζητώντας το βαθύτερο υπαρξιακό νόημα του πνεύματος των Πατέρων μακριά από μια στείρα «θεολογία της επανάληψης» του γράμματός τους. Στο κείμενο αυτό ο Ρώσος θεολόγος της διασποράς αναζητά την εσωτερική λογική της ενανθρώπησης, η οποία υπήρξε εξ αρχής το επίκεντρο και ο άξονας του σχεδίου της θείας οικονομίας, ανεξαρτήτως της Πτώσης του ανθρώπου.
Εν όψει της εορτής των Χριστουγέννων, το ιστολόγιό μας προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό ένα εκτενές απόσπασμα από το σημαντικό αυτό κείμενο με σκοπό τον βαθύτερο προβληματισμό στο νόημα του επερχόμενου εορτασμού μακριά από ρηχές αναγνώσεις και ηθικολογικές προσεγγίσεις.
Το απόσπασμα που αναδημοσιεύεται εδώ έχει ληφθεί από την ελληνική έκδοση των εκδόσεων Π. Πουρνάρας σε μετάφραση Π. Πάλλη, με μικρές τροποποιήσεις και προσαρμογές.
Νικόλαος Ασπρούλης, αναπληρωτής διευθυντής, Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου
Το χριστιανικό μήνυμα ήταν από την αρχή μήνυμα σωτηρίας και γι’ αυτό ο Κύριός μας αρχικά χαρακτηρίστηκε ως ο Σωτήρας, ο ‘Οποίος λύτρωσε τον λαό Του από τα δεσμά της αμαρτίας και της φθοράς. Το ίδιο το γεγονός της Σαρκώσεως ερμηνευόταν συνήθως από την πρώτη χριστιανική θεολογία μέσα στην προοπτική της Λυτρώσεως.[…] Από την άλλη πλευρά, δεν θα ήταν σωστό να ισχυριστούμε ότι οι Πατέρες θεωρούσαν αυτό το λυτρωτικό σκοπό ως την μόνη αιτία για την Ενανθρώπηση, έτσι ώστε η Ενανθρώπηση να μην είχε συμβεί καθόλου, αν δεν είχε αμαρτήσει ο άνθρωπος. Η ερώτηση μ’ αυτή τη μορφή ποτέ δεν τέθηκε από τους Πατέρες. Το θέμα για το ύψιστο κίνητρο της ‘Ενανθρωπήσεως ποτέ δεν συζητήθηκε επίσημα κατά την εποχή των Πατέρων. Το πρόβλημα της σχέσεως ανάμεσα στο μυστήριο της Ενανθρώπησης και τον αρχικό σκοπό της Δημιουργίας δεν το έθιξαν οι Πατέρες· δεν επεξεργάστηκαν ποτέ αυτό το θέμα συστηματικά. Αφού το θέμα του κινήτρου της Ενανθρώπησης ποτέ δεν τέθηκε ρητά στην εποχή των Πατέρων, τα περισσότερα κείμενα που χρησιμοποιήθηκαν στις μεταγενέστερες συζητήσεις δεν μπόρεσαν να δώσουν καμιά ακριβή καθοδήγηση. Ο Άγιος Μάξιμος ο ‘Ομολογητής (580-662) φαίνεται πως είναι ο μόνος Πατέρας που ενδιαφέρθηκε άμεσα για το πρόβλημα, αν και όχι με τον ίδιο τρόπο όπως οι μεταγενέστεροι θεολόγοι της Δύσης. Είπε ολοκάθαρα ότι η Ενανθρώπηση θα έπρεπε να θεωρείται ως ένας απόλυτος και πρωταρχικός σκοπός του Θεού κατά τη Δημιουργία. Η φύση της Ενανθρώπησης, αυτής της ενώσεως του θεϊκού μεγαλείου με την ανθρώπινη αδυναμία, είναι πραγματικά ένα ακατανόητο μυστήριο, αλλά μπορούμε τουλάχιστον να συλλάβουμε τον «λόγο» και τον «σκοπό» αυτού του υπέρτατου μυστηρίου. Κι’ αυτός ο πρωταρχικός λόγος, η ο έσχατος σκοπός ήταν, κατά την γνώμη του Αγίου Μαξίμου, ακριβώς η ίδια η Ενανθρώπηση και ύστερα η δική μας ενσωμάτωση μέσα στο Σώμα του Σαρκωθέντος. Οι λόγοι του Αγίου Μαξίμου είναι σαφείς και ξεκάθαροι. Η 60η «ερώτησις προς Θαλάσσιον» είναι ένας υπομνηματισμός στό χωρίο Αʹ Πέτρου αʹ 19-20: «(Ο Χριστός ήταν) ως αμνός άμωμος και άσπιλος, προεγνωσμένος προ καταβολής κόσμου». Ο Άγιος Μάξιμος πρώτα συνοψίζει σύντομα την αληθή διδασκαλία για το Πρόσωπο του Χριστού, και ύστερα συνεχίζει: «Αυτό είναι το ευλογημένο τέλος, για χάρη του οποίου τα πάντα δημιουργήθηκαν.
Αυτός είναι ο σκοπός που τέθηκε από τον Θεό πριν από την αρχή της Δημιουργίας και που τον ονομάζουμε προμελετημένη πλήρωση. Όλη η δημιουργία υπάρχει για χάρη αυτής της πλήρωσης, ενώ η ίδια η πλήρωση δεν υπάρχει εξαιτίας κανενός από όσα δημιουργήθηκαν. Επειδή ο Θεός είχε κατά νούν αυτό το τέλος, δημιούργησε τις φύσεις των πραγμάτων. Αυτό είναι πράγματι η πλήρωση της θείας Πρόνοιας και του σχεδίου του Θεού. Διά μέσου αυτής υπάρχει μια ανακεφαλαίωση στο Θεό όσων δημιουργήθηκαν από Αυτόν. Αυτό είναι το μυστήριο που περιλαμβάνει όλους τους αιώνες, το φοβερό σχέδιο του Θεού, που είναι περισσότερο από άπειρο και υπάρχει απείρως πριν από όλους τους αιώνες. Ο Άγγελος, που στην ουσία είναι ο ίδιος ο Λόγος του Θεού, έγινε άνθρωπος εξαιτίας αυτής της πλήρωσης. Και μπορεί κανείς να πει ότι ήταν Αυτός ο Ίδιος που αποκατέστησε τα ολοκάθαρα ενδότερα βάθη της καλοσύνης που δόθηκαν από τον Πατέρα· και φανέρωσε εν Εαυτώ την πλήρωση, με την οποία ο κόσμος επέτυχε την αρχή της αληθινής υπάρξεως. Γιατί εξαιτίας του Χριστού, δηλαδή του μυστηρίου του σχετικού με τον Χριστό, όλος ο χρόνος και όλα όσα είναι εν χρόνω βρήκαν την αρχή και το τέλος της υπάρξεώς τους εν Χριστώ. Γιατί πριν από τον χρόνο τέθηκε μυστικά ως σκοπός μια ένωση των αιώνων, του ορισμένου και του Απροσδιόριστου, του μετρητού και του Αμέτρητου, του πεπερασμένου και του Απείρου, της δημιουργίας και του Δημιουργού, της κινήσεως και της ακινησίας—μια ένωση που φανερώθηκε εν Χριστώ κατά τους τελευταίους τούτους καιρούς» (P.G., 90, 621, Α-Β). Πρέπει κανείς να διακρίνει με πολλή προσοχή ανάμεσα στην αιώνια ύπαρξη του Λόγου, στους κόλπους της Αγίας Τριάδας, και στην «οικονομία» της Σαρκώσεώς Του. Η «πρόγνωση» σχετίζεται ακριβώς με τη Σάρκωση: «Επομένως ο Χριστός προγνωρίστηκε, όχι όπως ήταν κατά την φύση Του, αλλά όπως εμφανίστηκε αργότερα σαρκωμένος για χάρη μας σύμφωνα με την τελική οικονομία» (P.G., 90, 624D).
Ο «απόλυτος προορισμός» του Χριστού αναφέρεται πολύ καθαρά. Αυτή η πεποίθηση συμφωνούσε απόλυτα με το γενικό πνεύμα του θεολογικού συστήματος του Αγίου Μαξίμου, ο οποίος επανέρχεται στο πρόβλημα σε πολλές περιπτώσεις, και στις απαντήσεις του προς Θαλάσσιον και στα «Αμφιβαλλόμενά» του. Για παράδειγμα στο Εφεσ. αʹ 9 ο Άγιος Μάξιμος λέγει: «(Από αυτή την Σάρκωση και από την εποχή μας) αυτός μας έδειξε για ποιο σκοπό δημιουργηθήκαμε και ότι το μέγιστο αγαθό για μας θα είναι από τον Θεό προ των αιώνων» (P.G., 90, 1097C). Από την ίδια την σύστασή του ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται μέσα του «το μεγάλο μυστήριο του σκοπού του Θεού», την τελική ολοκλήρωση των πάντων «εν τω Θεώ».
Γιατί εξαιτίας του Χριστού, δηλαδή του μυστηρίου του σχετικού με τον Χριστό, όλος ο χρόνος και όλα όσα είναι εν χρόνω βρήκαν την αρχή και το τέλος της υπάρξεώς τους εν Χριστώ. Γιατί πριν από τον χρόνο τέθηκε μυστικά ως σκοπός μια ένωση των αιώνων, του ορισμένου και του Απροσδιόριστου, του μετρητού και του Αμέτρητου, του πεπερασμένου και του Απείρου, της δημιουργίας και του Δημιουργού, της κινήσεως και της ακινησίας—μια ένωση που φανερώθηκε εν Χριστώ κατά τους τελευταίους τούτους καιρούς» . Πρέπει κανείς να διακρίνει με πολλή προσοχή ανάμεσα στην αιώνια ύπαρξη του Λόγου, στους κόλπους της Αγίας Τριάδας, και στην «οικονομία» της Σαρκώσεώς Του. Η «πρόγνωση» σχετίζεται ακριβώς με τη Σάρκωση: «Επομένως ο Χριστός προγνωρίστηκε, όχι όπως ήταν κατά την φύση Του, αλλά όπως εμφανίστηκε αργότερα σαρκωμένος για χάρη μας σύμφωνα με την τελική οικονομία»
Η όλη ιστορία της Θείας Προνοίας για τον Άγιο Μάξιμο διαιρείται σε δύο μεγάλες περιόδους: η πρώτη κορυφώνεται στην Σάρκωση του Λόγου και είναι η ιστορία της συγκατάβασης του Θεού («μέσα από την Σάρκωση»)·η δεύτερη είναι η ιστορία της αναβάσεως του ανθρώπου στην δόξα της θέωσης, μια επέκταση, τρόπον τινά, της Σαρκώσεως σ’ ολόκληρη την δημιουργία. «Γι’ αυτό μπορούμε να διαιρέσουμε το χρόνο σε δύο τμήματα σύμφωνα με το σχέδιό του, και μπορούμε να διακρίνουμε και τα δυο, δηλαδή τις εποχές που ανήκουν στο μυστήριο της Σαρκώσεως του Θεού και τις εποχές που αφορούν την θέωση του ανθρώπου διά της χάριτος… και για να το πούμε με συντομία: και εκείνες τις εποχές που αφορούν την κάθοδο του Θεού στους ανθρώπους, και εκείνες που σημειώνουν την έναρξη της ανόδου των ανθρώπων στον Θεό… Ή για να το πούμε ακόμα καλύτερα, η αρχή, το μέσο και το τέλος όλων των εποχών, εκείνων που έχουν περάσει, εκείνων που ανήκουν στο παρόν, και εκείνων που πρόκειται ακόμα να έλθουν, είναι ο Κύριός μας ‘Ιησούς Χριστός» (P.G., 90, 320, B-C).
Αυτός είναι ο σκοπός που τέθηκε από τον Θεό πριν από την αρχή της Δημιουργίας και που τον ονομάζουμε προμελετημένη πλήρωση. Όλη η δημιουργία υπάρχει για χάρη αυτής της πλήρωσης, ενώ η ίδια η πλήρωση δεν υπάρχει εξαιτίας κανενός από όσα δημιουργήθηκαν. Επειδή ο Θεός είχε κατά νούν αυτό το τέλος, δημιούργησε τις φύσεις των πραγμάτων. Αυτό είναι πράγματι η πλήρωση της θείας Πρόνοιας και του σχεδίου του Θεού. Διά μέσου αυτής υπάρχει μια ανακεφαλαίωση στο Θεό όσων δημιουργήθηκαν από Αυτόν. Αυτό είναι το μυστήριο που περιλαμβάνει όλους τους αιώνες, το φοβερό σχέδιο του Θεού, που είναι περισσότερο από άπειρο και υπάρχει απείρως πριν από όλους τους αιώνες. Ο Άγγελος, που στην ουσία είναι ο ίδιος ο Λόγος του Θεού, έγινε άνθρωπος εξαιτίας αυτής της πλήρωσης.
Η τελική ολοκλήρωση συνδέεται κατά την άποψη του Αγίου Μαξίμου με την πρωταρχική δημιουργική θέληση και τον πρωταρχικό δημιουργικό σκοπό του Θεού, και επομένως η όλη αντίληψή του είναι αυστηρά «θεοκεντρική», και συγχρόνως «Χριστοκεντρική». Όμως, αυτό δεν επισκοτίζει καθόλου τη θλιβερή πραγματικότητα της αμαρτίας, της τέλειας αθλιότητας της αμαρτωλής υπάρξεως. Η μεγάλη έμφαση δίνεται πάντοτε από τον Άγιο Μάξιμο στην μεταστροφή και την κάθαρση της ανθρώπινης θελήσεως, στον αγώνα κατά των παθών και του κακού. ‘Αλλά βλέπει την τραγωδία της πτώσεως και την αποστασία των δημιουργημάτων μέσα στην ευρύτερη προοπτική του αρχικού σχεδίου της Δημιουργίας.
Ποια είναι η πραγματική βαρύτητα της μαρτυρίας του Αγίου Μαξίμου; Ήταν αυτή τίποτα περισσότερο από μια «προσωπική του γνώμη», και ποιο είναι το κύρος τέτοιων «γνωμών»; Είναι τελείως σαφές ότι στο θέμα του πρώτου και ύψιστου «κινήτρου» της Σαρκώσεως καμιά άλλη απάντηση δεν μπορεί να δοθεί παρά μόνο μια «υποθετική» απάντηση. Πολλές, όμως, δογματικές προτάσεις είναι ακριβώς τέτοιες υποθετικές προτάσεις η «θεολογούμενα». Και φαίνεται ότι η «υπόθεση» μιας Σαρκώσεως ανεξάρτητης από την πτώση τουλάχιστον είναι θεμιτή μέσα στο σύστημα της Ορθόδοξης θεολογίας και ταιριάζει πολύ καλά μέσα στο γενικό πνεύμα της διδασκαλίας των Πατέρων. Μια ικανοποιητική απάντηση στο θέμα του «κινήτρου» της Σαρκώσεως μπορεί να δοθεί μόνο μέσα στο πνευματικό κλίμα του γενικού δόγματος περί της Δημιουργίας.
Το εικαστικό θέμα είναι έργο του Βενετού καλλιτέχνη Lorenzo Lotto με τίτλο “Η Γέννηση” (1521).
Χαράλαμπος Λίβυος Παπαδόπουλος
Γιάννης Καμίνης
