Δημήτριος Γεώργιος ΕλευθερίουΗ σπορά και η ανάπτυξη της Ορθοδοξίας στην Ανατολική Αφρική. Ένα αφρικανικό παράδειγμα στον 20ό αιώνα και η αφύπνιση της ιεραποστολής στην Ελλάδα
Η ιεραποστολή γίνεται μόνο από ιεραποστόλους ή μπορεί να υπάρξει ιεραποστολή και από κάποιον εκτός εκκλησίας και αν ναι πώς μπορεί να επιτευχθεί σωστά;
Ψηλαφώντας ένα ιεραποστολικό παράδειγμα του 20ού αιώνα θα προσπαθήσω να δώσω την απάντηση στο ερώτημα ή τουλάχιστον να γεννήσω απορίες. Δεν θα ήθελα να κουράσω με ονόματα και ημερομηνίες γι’ αυτό σε ετούτο το άρθρο οι ημερομηνίες δεν είναι ακριβείς αλλά στο περίπου. Η Ουγκάντα, η Κένυα και η Ελλάδα λοιπόν παίζουν τον κύριο ρόλο στην ιστορία την οποία θα αναπτύξουμε παρακάτω.
Γύρω στις αρχές του 20ού αιώνα, στην Ουγκάντα, δύο φίλοι (Σπάρτας-Οβαδίας) προσπαθούσαν να βρουν το αληθινό χριστιανικό δόγμα το οποίο θα σεβόταν την αφρικανική ταυτότητά τους. Μέχρι τότε και οι δυο τους ήταν μέλη της Αγγλικανικής Εκκλησίας, από την οποία ήταν προβληματισμένοι. Μέσα στην μελέτη τους λοιπόν για το αληθινό δόγμα βρήκαν την λέξη «Orthodox» και έτσι αποσχίστηκαν από την Αγγλικανική Εκκλησία και δημιούργησαν μια κοινότητα στα πλαίσια των Αφρικανικών Ανεξάρτητων Εκκλησιών. Επιγραμματικά αυτές οι Ανεξάρτητες Αφρικανικές Εκκλησίες έχουν να κάνουν με την αποικιοκρατία η οποία ήθελε, θα το λέγαμε απλά, να καταργήσει τα έθιμα και την ταυτότητα των Αφρικανών. Οι Αφρικανοί όμως ήθελαν την ανεξαρτησία τους και συνεπώς φτιάχνανε δικές τους κοινότητες ανεξάρτητες από τον αποικιοκρατικό χριστιανισμό.
Αφού έφτιαξαν την «ορθόδοξη» κοινότητά τους, άρχισαν να στέλνουν γράμματα στις ορθόδοξες εκκλησίες ανά τον κόσμο για βοήθεια. Βρήκαν λοιπόν την Αφρικανική Ορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής και έτσι ζήτησαν να ενταχθούν εκεί. Μπήκαν σε αυτή την εκκλησία περί το 1930, κατηχήθηκαν και χειροτονήθηκαν. Η βάπτιση όμως την οποία έκανε αυτή η εκκλησία ήταν διαφορετική από τα Ορθόδοξα δεδομένα, και αυτό ανακαλύφθηκε τυχαία από έναν Έλληνα τον καιρό που ο επίσκοπος αυτής της εκκλησίας βρίσκονταν στην Ουγκάντα. Αυτός ο Έλλην προέτρεψε τους δύο φίλους στον αρχ. Νικόδημο Σαρίκα από την Τανγκανίκα, ο οποίος τους κατήχησε, τους έδωσε λειτουργικά βιβλία και έγινε ο συνδετικός κρίκος μεταξύ τον Αφρικανών και του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας.
Οι Αφρικανοί είχαν καταφέρει ένα μεγάλο βήμα για την μικρή τους κοινότητα. Το Πατριαρχείο όμως ήταν λίγο επιφυλακτικό στην αρχή. Μετά από περίπου 10 χρόνια όμως, μέσω ενός μητροπολίτη, κατάφερε και ακούστηκε η φωνή τους για βάπτισμα και για ένταξη στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Αυτή, η Αφρικανική Ορθόδοξη Εκκλησία (κοινότητα), η οποία είχε δημιουργηθεί από του Αφρικανούς, υπήρξε αφορμή για τον σχηματισμό μιας άλλης ανεξάρτητης Εκκλησίας που δημιουργήθηκε από την φυλή Κικούγιου, στην Κένυα, την λεγόμενη «Καρίνγκα Εκκλησία των Κικούγιου», για την οποία θα πούμε δύο λόγια παρακάτω.
Ο Αφρικανός λοιπόν με την επίσκεψή του στην Ελλάδα κατάφερε να γεμίσει ενθουσιασμό τους νέους αλλά και τους μεγάλους. Μίλησε σε Πανεπιστήμια και εκκλησίες. Πολλοί από αυτούς δημιούργησαν ομάδες με σκοπό να βοηθήσουν την εκκλησία της Ουγκάντας. Υπήρξαν πολυάριθμα άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής σχετικά με την επίσκεψη του. Πήρε μαζί του γυρνώντας στην Ουγκάντα και διάφορες υποτροφίες για τους αδελφούς του στην Αφρική. Εκτός από αυτά που προαναφέραμε υπήρχαν πολλοί, οι οποίοι ποθούσαν να πάνε στην Αφρική για να βοηθήσουν, όπως και έκαναν. Επίσης με την αφύπνιση αυτή έλαβε δράση και η ακαδημαϊκή έρευνα περί υπο-Σαχάριας Αφρικής. Υπήρχαν ωστόσο θα λέγαμε και διάφοροι «φονταμενταλιστές», δηλαδή Ορθόδοξοι πιστοί προσηλωμένοι μονόπλευρα στην παράδοση, όπως αυτοί την εννοούσαν, οι οποίοι είχαν αντίθετες απόψεις σχετικά με την ιεραποστολική δράση στα έθνη.
Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας εν τέλει, στα μέσα του 20ου αιώνα, αναγνώρισε τις κοινότητες αυτές, τις ονόμασε Ορθόδοξες, χειροτόνησε τον Σπάρτα και τον Οβαδία και έδωσε κάποιες υποτροφίες για σπουδές. Το 1960 περίπου, ένας από τους δύο φίλους (Σπάρτας), επισκέφθηκε την Ελλάδα, η οποία έφερε ένα κύμα ιεραποστολικής αναζωπύρωσης εκείνη την εποχή. Στον ελλαδικό χώρο η ιεραποστολή είχε αδρανοποιηθεί από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και μετά. Στις αρχές του 20ου αιώνα όμως και κυρίως στα μέσα του ίδιου αιώνα υπήρξε η αφύπνιση για την αποστολή της Εκκλησίας. Από τις αρχές του αιώνα άρχισαν να φαίνονται τα πρώτα σημάδια από ιεραποστολικά περιοδικά, τα οποία αποτέλεσαν σπονδυλική στήλη στην αναζωπύρωση εκείνη, αλλά όχι τόσο έντονα στην αρχή. Σημαντικό συμβάν υπήρξε ένα συνέδριο στο Παρίσι, την δεκαετία του ’50 περίπου, στο οποίο ιδρύθηκε ο Σύνδεσμος, μία Ορθόδοξη Αδελφότητα Νέων με σκοπό την δράση της Ορθοδοξίας παγκοσμίως. Ο Σύνδεσμος λοιπόν ασχολήθηκε πολύ με την ιεραποστολή και έθεσε γερά θεμέλια σε αυτή. Στα τέλει του ’50 λοιπόν ο Σύνδεσμος βρέθηκε στην Θεσσαλονίκη και ίδρυσε εκεί μία «ομάδα» (μία επιτροπή), για την εξωτερική ιεραποστολή, όπως την ονόμαζαν, με κύριο πρόσωπο τον Αναστάσιο Γιαννουλάτο, τον νυν Αρχιεπίσκοπο Τιράνων, Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας. Χωρίς χάσιμο χρόνου αυτή η ομάδα εκδίδει το περιοδικό «Πορευθέντες», ερχόμενο δυναμικά για μία ιεραποστολική αφύπνιση. Αυτή η ομάδα ωστόσο ήθελε να έχει και νομική μορφή, έτσι στις αρχές του ’60 ιδρύθηκε το Διορθόδοξο Ιεραποστολικό Κέντρο «Πορευθέντες». Στο περιοδικό αυτό φαινόταν καθαρά η λαχτάρα της Εκκλησίας για συνάντηση με τον «ξένο» (όχι τον ξένο σε εθνικότητα αλλά τον όχι οικείο σε εμάς).
Ο Αφρικανός λοιπόν με την επίσκεψή του στην Ελλάδα κατάφερε να γεμίσει ενθουσιασμό τους νέους αλλά και τους μεγάλους. Μίλησε σε Πανεπιστήμια και εκκλησίες. Πολλοί από αυτούς δημιούργησαν ομάδες με σκοπό να βοηθήσουν την εκκλησία της Ουγκάντας. Υπήρξαν πολυάριθμα άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες της εποχής σχετικά με την επίσκεψη του. Πήρε μαζί του γυρνώντας στην Ουγκάντα και διάφορες υποτροφίες για τους αδελφούς του στην Αφρική. Εκτός από αυτά που προαναφέραμε υπήρχαν πολλοί, οι οποίοι ποθούσαν να πάνε στην Αφρική για να βοηθήσουν, όπως και έκαναν. Επίσης με την αφύπνιση αυτή έλαβε δράση και η ακαδημαϊκή έρευνα περί υπο-Σαχάριας Αφρικής. Υπήρχαν ωστόσο θα λέγαμε και διάφοροι «φονταμενταλιστές», δηλαδή Ορθόδοξοι πιστοί προσηλωμένοι μονόπλευρα στην παράδοση, όπως αυτοί την εννοούσαν, οι οποίοι είχαν αντίθετες απόψεις σχετικά με την ιεραποστολική δράση στα έθνη.
Η Κένυα και πιο πολύ η φυλή Κικούγιου, μετά τα μέσα του 20ου αιώνα, αποφάσισε να απελευθερωθεί από τους Βρετανούς αποικιοκράτες. Έτσι κατέληξαν να ξεκινήσουν ένα κίνημα το οποίο ονομάστηκε Μάου Μάου (όρκος στην γλώσσα των Κικούγιου). Οι βρετανικές αρχές έχασαν τον έλεγχο και έθεσαν την Κένυα σε «Έκτακτη Ανάγκη». Άρχισαν οι εξεγέρσεις και οι αιματοχυσίες. Θα μπορούσαμε να το θέσουμε απλά πως αυτός ο πόλεμος ήταν ένας από τους πιο σκληρούς της εποχής με πολλά θύματα. Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας ήταν αμέτοχο την περίοδο της εξέγερσης αφήνοντας τις εκκλησιαστικές κοινότητες αβοήθητες. Ο Γαδούνα είχε φυλακιστεί από τους Βρετανούς και κανένας δεν μπορούσε να ηγηθεί την ορθόδοξη κοινότητα. Την δεκαετία του ’60 εν τέλει η «έκτακτη ανάγκη» έλαβε τέλος αφήνοντας πίσω της φοβερό πόνο, δυστυχία και αίμα.
Αφήσαμε την Κένυα για το τέλος, μιας και ήταν από τις χώρες που βασανίστηκαν περισσότερο από τους αποικιοκράτες. Όπως αναφέραμε προηγουμένως στο ρεύμα των Ανεξάρτητων Αφρικανικών Εκκλησιών είχε ιδρυθεί και η Καρίνγκα Εκκλησία των Κικούγιου. Αρχικά να πούμε πως η λέξη Καρίνγκα σημαίνει το γνήσιο και στα αγγλικά ταυτίζεται με την λέξη Orthodox. Ηγέτης αυτής της εκκλησίας ήταν ο Άρθουρ Γαδούνα. Οφείλουμε να κάνουμε μια παρένθεση και να αναφέρουμε πως ο Γαδούνα εκπαιδεύτηκε από την Εκκλησία της Σκωτσέζικης Ιεραποστολής (CSM) στο Thogoto. Η Ιεραποστολή της Σκωτσέζικης Εκκλησίας βρισκόταν στην περιοχή Thogoto ήδη από την τελευταία περίπου δεκαετία του 19ου αι. Η Εκκλησία αυτή αργότερα απορροφήθηκε από την Πρεσβυτεριανή Εκκλησία της Ανατολικής Αφρικής. Η Ορθόδοξη ενορία των Κικούγιου λοιπόν αποσχίστηκε από την Πρεσβυτεριανή Εκκλησία η οποία επέβαλε απεμπόληση αφρικανικών εθίμων και ίδρυσαν την Καρίνγκα Εκκλησία των Κικούγιου. Αυτή η κατάργηση των αφρικανικών εθίμων (περιτομή και πολυγαμία) αποτέλεσε την αφορμή διαμάχης μεταξύ της ιεραποστολής και των Κικούγιου. Αναλυτικότερα για τις παραδόσεις αυτές, ήταν καίριο έθιμο των Κικούγιου η μύηση στην κοινωνία, των ανδρών και των γυναικών, μέσω της περιτομής, στο οποίο οι ιεραποστολές αντιτάχθηκαν σθεναρά. Επίσης σχετικά με την πολυγαμία υπήρξαν εντάσεις με την ψήφιση ενός νόμου, περί αφρικανικού γάμου το 1902, ο οποίος προέβλεπε μονογαμία. Οι ιεραποστολές εν τέλει δεν βάπτιζαν, ούτε δεχόντουσαν στην εκκλησία τους, ανθρώπους οι οποίοι δεν έδιωχναν τις γυναίκες τους ώστε να μείνει μονάχα μία [μονογαμία] ή δεν απαρνιόντουσαν τα έθιμα που δεν συμφωνούσαν με τον δυτικό τρόπο σκέψης. Συνοπτικά επίσης θα ήθελα να αναφέρω την «Ενδέκατη Εντολή» του Δρ. Τζον Γ. Άρθουρ (ενός γιατρού ιεραποστόλου),διότι ήταν ακόμη ένα αγκάθι στην όλη ιστορία. Αυτή η «Ενδέκατη Εντολή» ζητούσε την ενυπόγραφη υπόσχεση των πιστών για απάρνηση της γυναικείας περιτομής και για τη μη συμμετοχή τους στην Κεντρική Ένωση των Κικούγιου και σε οποιαδήποτε έθιμα που αυτοί ακολουθούσαν.
Η Κένυα και πιο πολύ η φυλή Κικούγιου, μετά τα μέσα του 20ου αιώνα, αποφάσισε να απελευθερωθεί από τους Βρετανούς αποικιοκράτες. Έτσι κατέληξαν να ξεκινήσουν ένα κίνημα το οποίο ονομάστηκε Μάου Μάου (όρκος στην γλώσσα των Κικούγιου). Οι βρετανικές αρχές έχασαν τον έλεγχο και έθεσαν την Κένυα σε «Έκτακτη Ανάγκη». Άρχισαν οι εξεγέρσεις και οι αιματοχυσίες. Θα μπορούσαμε να το θέσουμε απλά πως αυτός ο πόλεμος ήταν ένας από τους πιο σκληρούς της εποχής με πολλά θύματα. Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας ήταν αμέτοχο την περίοδο της εξέγερσης αφήνοντας τις εκκλησιαστικές κοινότητες αβοήθητες. Ο Γαδούνα είχε φυλακιστεί από τους Βρετανούς και κανένας δεν μπορούσε να ηγηθεί την ορθόδοξη κοινότητα. Την δεκαετία του ’60 εν τέλει η «έκτακτη ανάγκη» έλαβε τέλος αφήνοντας πίσω της φοβερό πόνο, δυστυχία και αίμα.
Μετά την καθαίρεση του εντάχθηκε σε ομάδα παλαιοημερολογιτών στην οποία βρήκε την ανεξαρτησία και το αυτοκέφαλο που επιζητούσε, μαζί και χρηματική στήριξη. Αυτή η ομάδα ελληνορθόδοξων παλαιοημερολογιτών της Μητροπόλεως Ωρωπού και Φυλής Ελλάδος, με ηγέτη τότε τον Κυπριανό Κουτσούμπα (1935-2013), ανήκε στην λεγόμενη « Ιερά Σύνοδο των Ενισταμένων» ιδρυθείσα το 1979. Σε εκείνη την παράταξη εκοιμήθη ο Γαδούνα (16/7/1987) ως Μητροπολίτης Κένυας. Από το 2014 μέχρι και σήμερα αυτή η εκκλησία έχει συγχωνευθεί με την Εκκλησία των Γνήσιων Ορθοδόξων Χριστιανών της Ελλάδος.
Μετά την ανεξαρτησία της Κένυας από τους Βρετανούς αποικιοκράτες επήλθε ένα Σχίσμα μεταξύ του Πατριαρχείου Αλεξάνδρειας και του Γαδούνα. Η θέληση του Γαδούνα για ανεξαρτησία της Εκκλησίας των Καρίνγκα Κικούγιου από την διοίκηση του Πατριαρχείου αποτέλεσε την αφορμή του σχίσματος. Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας στα πλαίσια ιεραποστολικής δράσης, ίδρυσε την Μητρόπολη της Ειρηνουπόλεως, στην Τανζανία της Ανατολικής Αφρικής. Μετά από λίγο μεταφέρθηκε στη πρωτεύουσα της Κένυας, στο Ναϊρόμπι με το όνομα «Ιερά Αρχιεπισκοπή Ειρηνουπόλεως». Από την άλλη, το 1965, οι Κικούγιου, ίδρυσαν ένα σωματείο με το όνομα «Αφρικανική Ορθόδοξη Εκκλησία της Κένυας» πλήρως νόμιμο από το κράτος. Άρχισαν να υπάρχουν συγκρούσεις μεταξύ της Αρχιεπισκοπής και της ΑΟΕΚ για το ποια από τις δύο είναι ανώτερη ή κατώτερη από την άλλη. Τα πράγματα ανατράπηκαν προς το χειρότερο την εποχή του Φρουμεντίου, του τότε Μητροπολίτη Ειρηνουπόλεως, ο οποίος σφετερίστηκε την ΑΟΕΚ, εντάσσοντάς την στην Αρχιεπισκοπή. Ο Φρουμέντιος θεωρούσε πως ήταν ο μοναδικός εκπρόσωπος του Πατριαρχείου, έχοντας ως βοηθό επίσκοπο τον Γεώργιο Γαδούνα. Αντιθέτως ο Γαδούνα πίστευε πως αυτός ήταν ο ηγέτης της Εκκλησίας της Κένυας, καθώς πολέμησε για την ελευθερία της φυλής του, φυλακίστηκε και διώχθηκε. Γενικά μετά τον σφοδρό πόλεμο των Μάου Μάου οι Κενυάτες ήθελαν την ανεξαρτησία τους και όχι να είναι υπόλογοι σε κάποιον άλλον. Ήθελαν πολύ απλά, μια ελεύθερη χώρα και μία ελεύθερη εκκλησία. Δεν άργησε να λάβει θέση η Σύνοδος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και βεβιασμένα να προβεί στην καθαίρεση του Επισκόπου Νιτρίας, Γεωργίου Γαδούνα, το 1979. [ Ήδη από τις αρχές του ’70 ο π. Γεώργιος Γαδούνα χειροτονήθηκε επίσκοπος, με τίτλο επίσκοπος Νιτρίας.] Συνεχίστηκαν ωστόσο οι συγκρούσεις και ήταν δύσκολο για τον αφρικανικό λαό να δεχτεί μια «ξένη οντότητα», δηλαδή την Ιερά Αρχιεπισκοπή ως κάποιο είδος εξουσίας.
Μετά την καθαίρεση του εντάχθηκε σε ομάδα παλαιοημερολογιτών στην οποία βρήκε την ανεξαρτησία και το αυτοκέφαλο που επιζητούσε, μαζί και χρηματική στήριξη. Αυτή η ομάδα ελληνορθόδοξων παλαιοημερολογιτών της Μητροπόλεως Ωρωπού και Φυλής Ελλάδος, με ηγέτη τότε τον Κυπριανό Κουτσούμπα (1935-2013), ανήκε στην λεγόμενη « Ιερά Σύνοδο των Ενισταμένων» ιδρυθείσα το 1979. Σε εκείνη την παράταξη εκοιμήθη ο Γαδούνα (16/7/1987) ως Μητροπολίτης Κένυας. Από το 2014 μέχρι και σήμερα αυτή η εκκλησία έχει συγχωνευθεί με την Εκκλησία των Γνήσιων Ορθοδόξων Χριστιανών της Ελλάδος.
Στην Αφρική μπορεί να παρατηρήσει κανείς πως υπάρχει μία σχέση μεταξύ θρησκείας και πολιτισμού. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Κάθε είδους διαχωρισμού της μίας από την άλλη προκαλεί συγκρούσεις και διαταραχές. Συνεπώς οι συγκρούσεις του Γαδούνα και της Ιεράς Αρχιεπισκοπής οφείλονταν στην λανθασμένη είσοδο του Χριστιανισμού και την μη κατανόηση του αφρικανικού πολιτισμού. Αντιλαμβάνεται κανείς πως ο Γαδούνα ότι έκανε το έκανε με βαθύ αίσθημα ευθύνης προς ανεξαρτησία του ταλαιπωρημένου του λαού. Εν τέλει όμως, το 2006, το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, επί Θεόδωρου Β΄, ανακάλεσε την καθαίρεση του Μακαριστού Επισκόπου Γεώργιου Γαδούνα και τον αποκατέστησε, ως πράξη συμφιλίωσης των Ορθοδόξων.
Αυτό δεν ήταν παρά ένα δείγμα της ανάπτυξης της Ορθοδοξίας στην υπο-Σαχάρια Αφρική τον 20ο αιώνα, το οποίο δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε μερικές μόνο σελίδες, αλλά είναι αρκετό ώστε να μας προβληματίσει στις εποχές που ζούμε.
Το κείμενο αποτελεί σύντομη παρουσίαση της μακροσκελούς πτυχιακής εργασίας του συγγραφέα στους φοιτητές της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών.
Το εικαστικό θέμα είναι έργο του Νιγηριανού καλλιτέχνη Michael Armitage με τίτλο «Diamond Platnumz», 2016.
Μαγδαληνή Θωμά
Γιάννης Καμίνης
