π. Βασίλειος ΘερμόςΌταν ο πλοηγός είναι χακαρισμένος και ο δρόμος για την Ορθοδοξία περνά μόνο μέσα από τη Ρωσία.
Φυσικά προσπαθούσε να κρύψει το σακατεμένο χέρι του,
έτσι κρατούσε πάντα μια σημαία.
(Τάσου Λειβαδίτη, Ο ιδεολόγος. «Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου»)
Εδώ και πολλά χρόνια πλανάτο μια ανησυχητική αίσθηση σχετικά με τις μεταστροφές Αμερικανών Προτεσταντών στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Ενώ δεν έπαψαν μεταξύ αυτών να υπάρχουν και διαμάντια, συχνά συναντούσε κανείς πιστούς οι οποίοι υιοθετούσαν υπερσυντηρητικές απόψεις, ενίοτε και φονταμενταλιστικές. Άλλοτε η τάση γινόταν εμφανής αμέσως μετά τη μεταστροφή, ενώ άλλοτε χρειάζονταν χρόνια μέχρι την σταδιακή μετακίνηση σε ακραίες θέσεις.
Το φαινόμενο της θρησκευτικής μεταστροφής είναι πολυεπίπεδο και τα κίνητρα ενίοτε ασυνείδητα. Η ψυχολογική (ενίοτε και ψυχιατρική) μελέτη του είναι περισσότερο από απαραίτητη, είναι επείγουσα. Εγγίζει την ουσία και το μέλλον της Εκκλησίας.
Αρχίζει να γίνεται πλέον φανερό πως οι προσδοκίες πολλών Αμερικανών Προτεσταντών που μεταστρέφονται στην Ορθοδοξία διέπονται από κάποιο βαθμό αυταπάτης. Χαμένοι μέσα σε έναν ωκεανό φιλελεύθερων Χριστιανικών ομολογιών (που μερικές φορές αναρωτιέσαι γιατί να λέγονται πια Χριστιανικές), υφιστάμενοι την ραγδαία εκκοσμίκευση της κοινωνίας η οποία έχει ξεφύγει από την κλασική νεωτερική έννοια και απέκτησε την προκλητικότητα της μετανεωτερικότητας, ίσως και παρερμηνεύοντες το επίθετο «ορθόδοξη», καταλήγουν να προσέρχονται στην Ορθοδοξία με την ελπίδα ότι αποτελεί το τέλος της ιστορίας.
Με αυτό εννοώ ότι χαρακτηρίζονται από την ψυχική ανάγκη να σταματήσει κάθε αναθεώρηση, κάθε κριτική, κάθε εξερεύνηση, διεργασίες που τόσο πολύ ευθύνονται στη Δύση για την αποδόμηση του Χριστιανισμού. Επιτέλους βρέθηκε ο ασάλευτος βράχος, το σταθερό σημείο αναφοράς. Ανυποψίαστοι για το τιτάνιο και διαρκές διακόνημα της ερμηνευτικής βιώνουν σαν καταστροφή κάθε διάλογο με τον Διαφωτισμό και τα παρεπόμενά του.
Αρχίζει να γίνεται πλέον φανερό πως οι προσδοκίες πολλών Αμερικανών Προτεσταντών που μεταστρέφονται στην Ορθοδοξία διέπονται από κάποιο βαθμό αυταπάτης. Χαμένοι μέσα σε έναν ωκεανό φιλελεύθερων Χριστιανικών ομολογιών (που μερικές φορές αναρωτιέσαι γιατί να λέγονται πια Χριστιανικές), υφιστάμενοι την ραγδαία εκκοσμίκευση της κοινωνίας η οποία έχει ξεφύγει από την κλασική νεωτερική έννοια και απέκτησε την προκλητικότητα της μετανεωτερικότητας, ίσως και παρερμηνεύοντες το επίθετο «ορθόδοξη», καταλήγουν να προσέρχονται στην Ορθοδοξία με την ελπίδα ότι αποτελεί το τέλος της ιστορίας.
Με αυτό εννοώ ότι χαρακτηρίζονται από την ψυχική ανάγκη να σταματήσει κάθε αναθεώρηση, κάθε κριτική, κάθε εξερεύνηση, διεργασίες που τόσο πολύ ευθύνονται στη Δύση για την αποδόμηση του Χριστιανισμού. Επιτέλους βρέθηκε ο ασάλευτος βράχος, το σταθερό σημείο αναφοράς. Ανυποψίαστοι για το τιτάνιο και διαρκές διακόνημα της ερμηνευτικής βιώνουν σαν καταστροφή κάθε διάλογο με τον Διαφωτισμό και τα παρεπόμενά του.
Έτσι, όμως, καταντούν να παίρνουν την μεταφορά του Χριστού ως ασφαλούς «πέτρας» και ακρογωνιαίου λίθου και να την τοποθετούν στην ανθρώπινη πραγματικότητα της Εκκλησίας. Εκλαμβάνουν, με άλλα λόγια, ως ήσυχο λιμάνι την κατάπαυση κάθε διανοητικής θεολογικής δραστηριότητας, την οριστική απάντηση όλων των αποριών, εν ολίγοις την θετικιστική αποδελτίωση της αλήθειας.
Σπουδαία διανοητικά μεγέθη, όπως ο κορυφαίος βιοηθικός θεολόγος Τρίσταμ Έγκελχαρντ, Ορθόδοξος από το 1991, δεν απέφυγαν το σύνδρομο του Προτεστάντη μεταστραφέντος (βλ. κριτική μου στο βιβλίο του «Μετά Θεόν», στο τεύχος 163 του περιοδικού Σύναξη). Αφού προβεί σε εμπεριστατωμένη κριτική του εκκοσμικευμένου κόσμου, όταν επιχειρεί να πάρει θέση ως Ορθόδοξος η απογοήτευση είναι βαθειά.
Έτσι, όμως, καταντούν να παίρνουν την μεταφορά του Χριστού ως ασφαλούς «πέτρας» και ακρογωνιαίου λίθου και να την τοποθετούν στην ανθρώπινη πραγματικότητα της Εκκλησίας. Εκλαμβάνουν, με άλλα λόγια, ως ήσυχο λιμάνι την κατάπαυση κάθε διανοητικής θεολογικής δραστηριότητας, την οριστική απάντηση όλων των αποριών, εν ολίγοις την θετικιστική αποδελτίωση της αλήθειας.
Είναι άλλο πράγμα η επίγνωση του τραύματος από την αμαρτία και την πλάνη, επίγνωση η οποία εύλογα μπορεί και οφείλει να οδηγήσει σε θρησκευτική μεταστροφή, και εντελώς άλλο η αίσθηση τραύματος η οποία πηγάζει από τη συνάντηση με τις παρεκκλίσεις και ιδιοτροπίες της Ιστορίας. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση ο ψυχισμός αναζητά την καινούργια κοινότητα ακριβώς για να βρει καταφύγιο από την Ιστορία!
Υπό αυτές τις συνθήκες μικρή είναι η απόσταση από το να καταστήσουν την ηθική κεντρικό κριτήριο. Ο κουρασμένος ψυχισμός αδυνατεί να σκεφθή οντολογικά, πολλώ μάλλον όταν η ιθαγενής Αμερικανική κουλτούρα είναι πραγματιστική, δηλαδή ξένη προς την οντολογία. Έχοντας ενσωματώσει το κριτήριο της αποτελεσματικότητας οι μεταστρεφόμενοι ρέπουν προς τις αξίες, συνεπώς εύκολα εξαπατώνται από τα φαινόμενα. Και έτσι φθάσαμε στην σκανδαλώδη περίπτωση της φιλορωσικής Αμερικανικής Ορθόδοξης κοινότητας!
Η καθηγήτρια της θρησκευτικής ανθρωπολογίας Sarah Riccardi-Swartz εξέδωσε ένα αποκαλυπτικό βιβλίο γύρω από ένα σοκαριστικό ζήτημα, σχετικά με μια ομάδα Προτεσταντών οι οποίοι έγιναν δεκτοί στην «Υπερόριο Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία» (ROCOR). Διαθέτουν ένα μοναστήρι και κάποιους κληρικούς και λαϊκούς.[1]Για το ίδιο θέμα η συγγραφέας μίλησε και στο συνέδριο που οργάνωσε η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου τον Ιούνιο του 2022.
Εντελώς περιληπτικά, οι νεόφυτοι αυτοί πιστοί ερμηνεύουν το Ορθόδοξο ιδεώδες μέσω Ρωσίας! Τιμούν την δολοφονημένη τσαρική οικογένεια, απορρίπτουν την οικουμενική κίνηση και ενστερνίζονται τον απομονωτισμό, αντιπαραθέτουν δε προνεωτερικές αξίες (ανδρική κυριαρχία, καχυποψία προς την δημοκρατία, απέχθεια προς τη Νεωτερικότητα) στην λαίλαπα του σχετικισμού και του μηδενισμού. Με την πάροδο του χρόνου τούς γοήτευσε η ρητορική του Πούτιν περί των παραδοσιακών αξιών, σε σημείο που να τον θεωρούν τον μόνο Χριστιανό ηγέτη που απέμεινε στον κόσμο.
Δεν έχω διαβάσει το βιβλίο αλλά άκουσα την ομιλία της και διάβασα αρκετά κείμενα που περιγράφουν τα γεγονότα. Εντελώς περιληπτικά, οι νεόφυτοι αυτοί πιστοί ερμηνεύουν το Ορθόδοξο ιδεώδες μέσω Ρωσίας! Τιμούν την δολοφονημένη τσαρική οικογένεια, απορρίπτουν την οικουμενική κίνηση και ενστερνίζονται τον απομονωτισμό, αντιπαραθέτουν δε προνεωτερικές αξίες (ανδρική κυριαρχία, καχυποψία προς την δημοκρατία, απέχθεια προς τη Νεωτερικότητα) στην λαίλαπα του σχετικισμού και του μηδενισμού. Με την πάροδο του χρόνου τούς γοήτευσε η ρητορική του Πούτιν περί των παραδοσιακών αξιών, σε σημείο που να τον θεωρούν τον μόνο Χριστιανό ηγέτη που απέμεινε στον κόσμο.
Πολιτικά πολλοί εξ αυτών είναι τραμπικοί, με αντιδημοκρατικές αντιλήψεις, ενώ υιοθετούν και θεωρίες συνωμοσίας. Εν ολίγοις, πράττουν ό,τι όλοι οι φονταμενταλιστές οι οποίοι απολυτοποιούν το κτιστό και εκλαμβάνουν το πολιτισμικό ως θεολογικό, με πρόσθετη διακόσμηση τον πολιτικό χρωματισμό. Εννοείται ότι τυχόν περαιτέρω διάδοση και επέκταση του φαινομένου θα δυσφημήσει την Ορθοδοξία διεθνώς.
Αυτό που καθιστά τρομακτικό και εξοργιστικό το φαινόμενο είναι ότι όλα αυτά διαδραματίζονται εν μέσω ενός πολέμου, όχι απλά άδικου, αλλά βλάσφημου (βλ. τις δηλώσεις του πατριάρχη Κύριλλου ότι θα πάνε στον Παράδεισο όσοι Ρώσοι στρατιώτες σκοτωθούν). Το να χρησιμοποιείται ο μύθος της «αγίας Ρωσίας» ως κίνητρο για να γίνει κάποιος Ορθόδοξος ξεπερνά οποιαδήποτε καλόπιστη διάθεση ανοχής και συνιστά λόγο να διερωτηθούμε αν ανήκουμε στην ίδια Εκκλησία.
Με πολλή θλίψη, και χωρίς να υποτιμώ στο ελάχιστο την υπαρξιακή αναζήτηση αυτών των αδελφών μας, θα ισχυριστώ ότι κατέληξαν σε μια διαστροφική λύση. Και τούτο διότι, κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, δεν πρόκειται για αναζήτηση του Χριστού, αλλά των αξιών. Επίκεντρο γίνονται οι παραδοσιακές αξίες σε αντιπαράθεση με την εκκοσμικευμένη εκμηδένιση των αξιών. Όταν το θεμέλιο τεθεί εσφαλμένα, τότε ο άνθρωπος τυφλώνεται απέναντι σε φαινόμενα όπως ο κραυγαλέος και επιθετικός εθνικισμός, αποκτά δε ανοσία απέναντι σε μορφές εκκοσμίκευσης που φέρουν θρησκευτικό μανδύα, όπως η σημερινή Ρωσική ιδεολογία.
Ακόμη χειρότερα, για ορισμένους το κίνητρο περιλαμβάνει πιο φτηνά ψυχολογικά επιτεύγματα: επανάκτηση του τραυματισμένου ανδρισμού, ανωτερότητα ως προς τη γυναίκα, επανόρθωση της αυτοεκτίμησης. (Όποιος διαφωνεί ή δεν καταλαβαίνει ας διαβάσει εδώ). Η φιλορωσική Ορθόδοξη μεταστροφή είναι κατά βάση ένα ανδρικό φαινόμενο, εκδίκηση απέναντι στον εκθηλυσμό της μεταμοντέρνας κοινωνίας. Αλλά αφού συνεχίζουμε μέσα στην Εκκλησία την ανδρική πρωτοκαθεδρία, καλά να πάθουμε! Εδώ είδαν φως και μπήκαν…
Στον βαθμό που οι αξίες αυτονομηθούν και αποσυνδεθούν από το πρόσωπο του Χριστού, ανοίγει ο δρόμος για τον ψυχολογισμό. Η θρησκευτική μεταστροφή είναι έτσι κι αλλιώς μια ψυχολογική περιπέτεια, αλλά έχει διαφορά όταν και οι στόχοι της εκπίπτουν σε πρωτίστως ψυχολογικούς: ηρεμία, ασφάλεια, σαφήνεια. Αυτά πρέπει να αποτελούν επιθυμητά παράπλευρα κέρδη αλλά όχι τους πρωτογενείς σκοπούς.
Ακόμη χειρότερα, για ορισμένους το κίνητρο περιλαμβάνει πιο φτηνά ψυχολογικά επιτεύγματα: επανάκτηση του τραυματισμένου ανδρισμού, ανωτερότητα ως προς τη γυναίκα, επανόρθωση της αυτοεκτίμησης. (Όποιος διαφωνεί ή δεν καταλαβαίνει ας διαβάσει εδώ). Η φιλορωσική Ορθόδοξη μεταστροφή είναι κατά βάση ένα ανδρικό φαινόμενο, εκδίκηση απέναντι στον εκθηλυσμό της μεταμοντέρνας κοινωνίας. Αλλά αφού συνεχίζουμε μέσα στην Εκκλησία την ανδρική πρωτοκαθεδρία, καλά να πάθουμε! Εδώ είδαν φως και μπήκαν…
Φαινόμενα υπερόριας εξαγωγής της Ρωσικής παθολογίας, όπως αυτά, χρειάζεται να αξιοποιηθούν από τους απανταχού Ορθόδοξους ηγέτες και θεολόγους, αφ’ ενός μεν για να απομονωθεί ακόμη περισσότερο η εκτροχιασμένη Ρωσική Εκκλησία μέχρι να συνέλθει και να μετανοήσει, αφ’ ετέρου δε για να προβούν σε αυτοκριτική εμβάθυνση των εν γένει προϋποθέσεων και στάσεων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι οποίες αποδεικνύεται όλο και πιο πολύ ότι λειτουργούν ως θερμοκήπιο σκοταδιστικών και ανελεύθερων τάσεων. Όταν το πνευματικό gps μάς προδίδει τότε είναι η ώρα να αναλογισθούμε ποιος ακριβώς είναι ο προορισμός τον οποίο έχουμε εισαγάγει…
Η κινούμενη άμμος της Μετανεωτερικότητας απαιτεί σοβαρή θεολογική αποτίμηση και μαρτυρία, και δεν αντιμετωπίζεται με ψυχολογική και ιδεολογική παλινδρόμηση. Τόσο στον ανθρώπινο οργανισμό όσο και στα σύνολα ανθρώπων αποτελεί φυσικό και ιστορικό νόμο ότι τα συμπτώματα μπορούν να αποτελέσουν αφετηρία γενικότερης εξυγίανσης.
[1] Στους συνδέσμους αυτούς μπορεί να βρει κάποιος συζητήσεις επί του βιβλίου και επί του φαινομένου:
https://bostonreview.net/articles/the-u-s-christians-who-pray-for-putin/
Το εικαστικό θέμα είναι έργο του Αυστριακού ζωγράφου Egon Schiele με τίτλο «Conversion», 1912 και αποτελεί μέρος ιδιωτικής συλλογής.
Γιάννης Καμίνης
