Brandon GallaherΗ φονταμενταλιστική ιδεολογία του «Ρωσικού κόσμου» και η επείγουσα καταδίκη της
Η θέση που θέλω να υποστηρίξω είναι ότι τόσο η ρωσική Eκκλησία όσο και το ρωσικό κράτος διαπνέονται από μια κοινή ιδεολογία που ονομάζεται Ρούσκι Μιρ [Русский мир, που στη ρωσική γλώσσα σημαίνει “Ρωσικός κόσμος” αλλά και “Ρωσική ειρήνη”, σ.τ.Μ.], η οποία σε μεγάλο βαθμό κινητοποίησε και την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία. Η ιδεολογία αυτή αποτελεί μια μορφή εθνοφυλετικού θρησκευτικού φονταμενταλισμού με επίκληση στο αίμα, τη γη, την πίστη, το έθνος, το λαό, τη γλώσσα και τον τσάρο/ηγέτη. Όπως και οι προγενέστεροι εθνοφυλετισμοί, έτσι και αυτός δαιμονοποιεί όλους όσοι του αντιτίθενται, ενώ παράλληλα στη λογική της ιδεολογίας του Ρωσικού κόσμου η Δύση αποτελεί τον μεγάλο αντίπαλο, τον υπέρτατο δαίμονα. Η ιδεολογία του Ρωσικού κόσμου αποτελεί –και δεν το λέω ελαφρά τη καρδία– τον νέο Ναζισμό, την ναζιστική ιδεολογία του 21ου αι. (βλ. το άρθρο του Paul Gavrilyuk, Χίτλερ και Πούτιν).
Οι απαρχές του Ρούσκι Μιρ ανάγονται στις αρχές τις δεκαετίας του 1990, ωστόσο σε μεγαλύτερο και πιο έντονο βαθμό η ιδιεολογία άρχισε να γίνεται αισθητή από τις αρχές της νέας χιλιετίας. Στη διαμόρφωσή της έχουν συμβάλλει καθοριστικά ένα σύνολο προσώπων, μεταξύ των οποίων και ο Πατριάρχης της Μόσχας Κύριλλος, ενώ ο Πούτιν έχει κατ’ επανάληψη αναφερθεί σ’αυτήν.
Η βασική θέση της εν λόγω ιδεολογίας θα μπορούσε να συνοψιστεί στην ύπαρξη ενός υπερεθνικού «Ρωσικού κόσμου», μιας Ρωσικής σφαίρας πολιτισμικής πραγμάτωσης, στον οποίο περιλαμβάνονται η Ρωσία, η Ουκρανία, η Λευκορωσία (μερικές φορές προστίθενται ακόμα και η Μολδαβία και το Καζακστάν) και επιπλέον οι ρωσικής καταγωγής και οι ρωσόφωνοι στη Δυτική Ευρώπη, τη Βόρεια και Νότια Αμερική και την Ιαπωνία. Υποστηρίζει ότι ο Ρωσικός κόσμος έχει ένα κοινό πολιτικό κέντρο, τη Μόσχα, μια κοινή γλώσσα, τη Ρωσική (ακούγεται συχνά ότι η Ουκρανική δεν είναι μια «πραγματική γλώσσα» αλλά απλά μια διάλεκτος της Ρωσικής), ένα κοινό πνευματικό κέντρο, το Κίεβο, ως «μητέρα όλων των Ρως», μια κοινή εκκλησία με έναν κοινό για όλους πατριάρχη, το Ρωσικό Πατριαρχείο, το οποίο δρα σε «συμφωνία» με τον κοινό για όλους τσάρο/πρόεδρο/ηγέτη Πούτιν και όλοι μαζί μοιράζονται κοινές ηθικές αξίες, τέχνη, οράματα κτλ. Κατά καιρούς έχει ακούστει επίσης ότι θα πρέπει να υπάρξει ένα εναλλακτικό Ορθόδοξο οικονομικό σύστημα που θα αντανακλά τη πνευματική ενότητα της Αγίας Ρωσίας. Δεν θα πρέπει να εκπλήσσει κανέναν το γεγονός πως ο Πούτιν αρνείται στην Ουκρανία το δικαίωμα στην ύπαρξη ή ακόμα και την ύπαρξη ενός διακριτού Ουκρανικού λαού, αφού για την ιδεολογία του Ρωσικού κόσμου μόνο η Ρωσία, η Αγία Ρωσία, μπορεί να υφίσταται και είναι αιώνια αφού υπάρχει για περισσότερο από χίλια χρόνια. Για τη θεμελίωση των θέσεων αυτών η εν λόγω ιδεολογία αντλεί επιλεκτικά από εμβληματικές μορφές του Ρωσικού στοχασμού από τον 19ο αι. μέχρι τις μέρες μας. Από τους Σλαβόφιλους Χομιακώφ, Κιρέγιεφσκι και Ακσάκωφ, τον Σολόβιεφ και τους τους Ευρασιανούς (τον Σαβίτσκυ, τον Ν. Τρουμπετσκόυ ως και τον Φλωρόφκυ) μέχρι τον Ιβάν Ίλιν και σήμερα πλέον τον Ντούγκιν.
Οι διάφοροι λαοί και εθνότητες του ενοποιημένου Ρωσικού κόσμου αποτελούν κατά τον Πατριάρχη Κύριλλο, «ένα ενιαίο και μοναδικό πολιτισμικό χώρο, εντός του οποίου έχουν συσσωρευτεί αξίες, γνώση, και εμπειρία που βοήθησαν τους λαούς μας να κατέχουν επάξια μια θέση στην ανθρώπινη οικογένεια».
Ο «Ρωσικός κόσμος» υποτίθεται ότι στέκεται στον αντίποδα της διεφθαρμένης «Δύσης» και της «ριζικής εκκοσμίκευσής» της, μιας Δύσης η οποία, όπως επανειλημμένως τονίζεται, έχει απωλέσει το πνευματικό της κέντρο βάρους και έχει καταστεί μαριονέττα των διεφθαρμένων Αμερικανών.
Κατά την άποψη μου, η ιδεολογία του «Ρωσικού κόσμου» είναι μια νέα μορφή θρησκευτικού φονταμενταλισμού η οποία εν τοις πράγμασι κατέστη μια νέα μορφή φασισμού για τον 21ο αι.
Στα λόγια του Πούτιν, που ακούστηκαν κατά το διάγγελμα του την περασμένη Δευτέρα 24 Φεβρουαρίου πριν από την επίθεση στην Ουκρανία, μπορεί να διακρίνει κανείς την ιδεολογία του «Ρωσικού κόσμου» στο επιχείρημα ότι η Ουκρανία αποτελεί ένα ψευδο-κράτος που δημιουργήθηκε από τη Ρωσία ή για την ακρίβεια από τους Σοβιετικούς:
Επιτρέψετε μου να τονίσω για άλλη μια φορά ότι η Ουκρανία δεν είναι απλώς μια γειτονική χώρα για εμάς. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας, του πολιτισμού και του πνευματικού μας χώρου. Πρόκειται για τους συντρόφους και τους αγαπημένους μας, συμπεριλαμβανομένων όχι μόνο των συναδέλφων, των φίλων και των πρώην συναγωνιστών, αλλά και των συγγενών μας και των ανθρώπων που συνδέονται μαζί μας με δεσμούς αίματος. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι κάτοικοι των νοτιοδυτικών παραδοσιακών, αρχαίων Ρωσικών εδαφών αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Ρώσους και ορθοδόξους Χριστιανούς. Αυτό συνέβαινε τόσο πριν όσο και μετά τον 17ο αιώνα, όταν τμήματα αυτών των εδαφών επανενώθηκαν με το Ρωσικό κράτος. Νομίζω καταρχήν όλοι το γνωρίζουμε αυτό, ότι μιλάμε για γνωστά γεγονότα.
Ο Πούτιν εδώ ουσιαστικά προσπαθεί με το ζόρι να εντάξει την Ουκρανία στο μυθικό αφήγημα περί Αγίας Ρωσίας ή αλλιώς περί «Ρωσικού κόσμου».
Δεν πρόκειται, ωστόσο, για μια μεμονωμένη δήλωση του Πούτιν. Όταν κατέλαβε την Κριμαία το 2014, στην ομιλία που εκφώνησε τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς στη Ρωσική Δούμα εξήγησε τους λόγους της προσάρτησης και σκιαγράφησε το περίγραμμα της ιδεολογίας του «Ρωσικού κόσμου»:
Για να κατανοήσει κανείς γιατί έγινε μια τέτοια επιλογή, είναι αρκετό να γνωρίζει την ιστορία της Κριμαίας, τι ακριβώς σήμαινε και σημαίνει για τη Ρωσία αυτή τη περιοχή και το αντίστροφο. Στην Κριμαία τα πάντα κυριολεκτικά είναι εμποτισμένα με την κοινή μας ιστορία και υπερηφάνεια. Εδώ βρίσκεται η αρχαία Χερσώνα, όπου ο άγιος πρίγκιπας Βλαδίμηρος έλαβε το βάπτισμα. Ο πνευματικό του αυτός άθλος, η μεταστροφή του στην Ορθοδοξία, προκαθόρισε μια κοινή πολιτισμική και αξιακή βάση που ενώνει τους λαούς της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας. Στην Κριμαία βρίσκονται οι τάφοι των Ρώσων στρατιωτών, των οποίων το θάρρος έφερε την Κριμαία στον έλεγχο του Ρωσικού κράτους το 1783. Η Κριμαία είναι η Σεβαστούπολη, μια θρυλική πόλη, μια πόλη με σπουδαίο πεπρωμένο, μια οχυρωμένη πόλη που είναι γενέθλιος τόπος του Ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας. Η Κριμαία είναι η Μπαλακλάβα και το Κερτς, το Κουργκάν του Μαλάχωφ και το όρος Σαπούν. Κάθε ένα απ’ αυτά τα μέρη είναι για μας ιερό, αποτελεί σύμβολο της Ρωσικής στρατιωτικής δόξας και ανεπανάληπτης αξίας.
Μπορεί κάνεις επίσης να διακρίνει την ίδια ιδεολογία μέσα από τις δηλώσεις των ηγετικών στελεχών της Ρωσικής Εκκλησίας που την διαμόρφωσαν για να λειτουργήσει ως εργαλείο πειθούς του Κρεμλίνου. Στην ομιλία που εκφώνησε ο Πατριάρχης Κυρίλλος το 2009 στην Τρίτη Συνέλευση τους Ιδρύματος «Ρωσικός Κόσμος», ενός οργανισμού που ίδρυσε το Κρεμλίνο για να προωθήσει τη Ρωσική γλώσσα και τον πολιτισμό, διαβάζουμε:
Είναι αναγκαίο σ’ αυτό το πλαίσιο να καταστήσουμε σαφές τι εννοούμε με το όρο Ρωσικός κόσμος σήμερα. Έχω την εντύπωση ότι αν θεωρήσουμε την Ρωσική Ομοσπονδία με τα σημερινά της σύνορα ως το μοναδικό κέντρο του Ρωσικού Κόσμου, τότε σφάλλουμε ενώπιον της ιστορικής αλήθειας και πρακτικά απομονωνόμαστε από πολλά εκατομμύρια ανθρώπων που έχουν αίσθηση της ευθύνης τους για το πεπρωμένο του Ρωσικού κόσμου και θεωρούν ως βασικό σκοπό της ζωής τους την οικοδόμησή του. Η καρδιά του Ρωσικού Κόσμου σήμερα είναι η Ρωσία, η Ουκρανία και η Λευκορωσία. Ο άγιος Λαυρέντιος του Τσερνίγκωφ εξέφρασε αυτή την νέα πραγματικότητα με τη γνωστή του φράση: «Ρωσία, Ουκρανία και Λευκορωσία, αυτή είναι η Αγία Ρωσία». Αυτήν ακριβώς την κατανόηση του Ρωσικού κόσμου τονίζει το όνομα που δίνουμε στην Εκκλησία μας. Η Εκκλησία μας δεν ονομάζεται Ρωσική με βάση εθνικά κριτήρια. Το όνομα αυτό επισημαίνει ότι η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία εκπληρώνει την ποιμαντική της αποστολή προς τους ανθρώπους που δέχονται τη Ρωσική πνευματική και πολιτισμική παράδοση ως βάση της εθνικής τους ταυτότητας – ή τουλάχιστον ως σημαντικό στοιχείο αυτής της ταυτότητας.
Υπάρχουν πολλές αναλογίες ανάμεσα στο Ναζισμό και τον Ιταλικό φασισμό απ’ τη μια και την επίκληση μιας «Ιστορικής (=Μεγάλης) Αγίας Ρωσίας» που εκτείνεται εκτός των σημερινών συνόρων της Ρωσικής Ομοσπονδίας και αναφέρεται στο αίμα, τη γλώσσα, την πίστη και την γη. Για να είμαι ξεκάθαρος: η ιδεολογία του «Ρωσικού Κόσμου» αποτελεί την Ναζιστική ιδεολογία της εποχής μας.
Στη συνέχεια ακολουθεί απόσπασμα από ομιλία του Πατριάρχη Κυρίλλου σε ομάδα Ορθοδόξων ιεραρχών στη Μόσχα:
Η Ουκρανία δεν είναι μια επαρχία της Εκκλησίας μας. Αποκαλούμε το Κίεβο «μητέρα των Ρωσικών πόλεων», για μας το Κίεβο είναι ό,τι είναι για άλλους η Ιερουσαλήμ. Από εκεί ξεκίνησε η Ρωσική Ορθοδοξία και υπό οιεσδήποτε συνθήκες δεν μπορούμε να αρνηθούμε αυτούς τους ιστορικούς και πνευματικούς μας δεσμούς. Η ενότητα του συνόλου της τοπικής μας Εκκλησίας βασίζεται σ’ αυτή την πνευματική σύνδεση.
Πριν λίγες μέρες, ο Πατριάρχης Κύριλλος στην ομιλία του με αφορμή τη Ρωσική εισβολή –έναν όρο που ο ίδιος, ωστόσο, δεν χρησιμοποίησε– ανέφερε τα εξής:
Ο Θεός ας μην επιτρέψει ώστε η τρέχουσα πολιτική κατάσταση στην αδελφική μας Ουκρανία να καταλήξει στο να επικρατήσουν οι σκοτεινές δυνάμεις, οι οποίες πάντοτε μάχονταν κατά της ενότητας της Γης των Ρως και της Ρωσικής Εκκλησίας […] Είθε ο Θεός να περιφρουρήσει από την εμφύλια σύρραξη τους λαούς, οι οποίοι συγκροτούν τον ενιαίο χώρο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε να γελούν εις βάρος μας σκοτεινές και εχθρικές εξωτερικές δυνάμεις, πρέπει να πράξουμε το παν, προκειμένου να διατηρήσουμε την ειρήνη μεταξύ των λαών μας και ταυτοχρόνως να περιφρουρήσουμε την ιστορικά κοινή μας Πατρίδα από κάθε έξωθεν ενέργεια , η οποία μπορεί να διαλύσει αυτή την ενότητα […] Είθε ο Θεός να φυλάει τη ρωσική γη. Όταν λέω «ρωσική», χρησιμοποιώ την αρχαία έκφραση από την «Ιστορία των περασμένων χρόνων» – «Πόθεν προήλθε η Γη των Ρως». Η γη, την οποία συγκροτούν σήμερα η Ρωσία, η Ουκρανία, η Λευκορωσία και άλλες φυλές και λαοί. Το να φυλάει ο Κύριος τη Γη των Ρως από τους εξωτερικούς εχθρούς, από τις εσωτερικές στρεβλώσεις, προκειμένου να ενισχυθεί η ενότητα της Εκκλησίας μας, ώστε με το έλεος του Θεού να υποχωρήσουν όλοι οι πειρασμοί, οι επιβουλές, οι προκλήσεις και ο ευσεβής μας λαός στην Ουκρανία να απολαμβάνει ειρήνη και ησυχία – αυτές είναι οι προσευχές μας σήμερα.
Εναπόκειται στους Ορθοδόξους να αντιταχθούν σθεναρά και με ειλικρίνεια σ’ αυτή την ιδεολογία και να την κατανικήσουν. Όπως ακριβώς ο Καρλ Μπαρτ αντιτάχθηκε το 1934 με την Διακήρυξη του Μπάρμεν στη Γερμανική Χριστιανική Κίνηση που υποστήριζε τον Χίτλερ. Η κατάσταση σήμερα είναι το ίδιο σοβαρή.
Κατά την άποψη μου, η ιδεολογία του Ρωσικού κόσμου είναι μια νέα μορφή θρησκευτικού φονταμενταλισμού η οποία εν τοις πράγμασι κατέστη μια νέα μορφή φασισμού για τον 21ο αι. (βλ. εδώ). Αυτή η ιδεολογία υιοθετήθηκε και εκλαϊκεύτηκε από αρκετούς φονταμενταλιστές στην Αμερική, όπως για παράδειγμα o Ροντ Ντρέερ, o οποίος υποστηρίζει ένα πολιτισμικό πόλεμο στη Δύση (βλ. εδώ) κι επίσης βρίσκει σημαντική απήχηση σε αρκετές Ορθόδοξες χώρες.
Υπάρχουν πολλές ομοιότητες με το Γερμανικό Ναζισμό και τον Ιταλικό φασισμό στην επίκληση μιας «Ιστορικής (=Μεγάλης) Αγίας Ρωσίας», η οποία εκτείνεται εκτός των σημερινών συνόρων της Ρωσικής Ονομοσπονδίας, όπως και στην επίκληση του αίματος, της γλώσσας, της πίστης και της γης. Για να είμαι ξεκάθαρος: η ιδεολογία του Ρωσικού κόσμου αποτελεί την Ναζιστική ιδεολογία της εποχής μας. Τι ντροπή που η ιδεολογική αυτή καταστευή δημιουργήθηκε από Ορθοδόξους! Για αυτό ακριβώς το λόγο εναπόκειται στους Ορθοδόξους να αντιταχθούν σθεναρά και με ειλικρίνεια σ’ αυτή και να την κατανικήσουν. Όπως ακριβώς ο Καρλ Μπαρτ αντιτάχθηκε το 1934 με την Διακήρυξη του Μπάρμεν στη Γερμανική Χριστιανική Κίνηση που υποστήριζε τον Χίτλερ. Η κατάσταση σήμερα είναι το ίδιο σοβαρή.
Για να χρησιμοποιήσω μια φράση του π. Κυρίλλου Γοβορούν: «Πρέπει να αποπουτινοποιήσουμε την Ορθοδοξία».
Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θα πρέπει να είμαστε τρομοκρατημένοι: ο Πούτιν δεν θέλει να επανασυστήσει τη Σοβιετική Ένωση όπως επαναλαμβάνεται συνεχώς από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης. Ο Πούτιν θέλει δημιουργήσει ένα φαντασιακό Ρωσικό κόσμο, μια φαντασιακη αυτοκρατορία και μια μυθιστορηματική χώρα, η οποία κατά την άποψή του υφίσταται οπουδήποτε υπάρχουν μεγάλα τμήματα ρωσόφωνου πληθυσμού. Με αυτή τη λογική, επόμενο πιθανό στόχο αποτελούν οι Βαλτικές χώρες.
Ο Πούτιν δεν είναι ένας λογικός, εκκοσμικευμένος πολιτικός παράγοντας, όπως εκείνοι που που έχουμε συνηθίσει στο Δυτικό κόσμο. Αντίθετα, στην αντίληψή του είναι ένας ιερός απόλυτος μονάρχης που εμπνέεται και καθοδηγείται από μια εθνοφυλετική θρησκευτική ιδεολογία που εν μέρει έχει οικοδομηθεί από την ίδια την Ορθόδοξη Εκκλησία. Πολλοί άνθρωποι στη Ρωσική Εκκλησία είναι αντίθετοι σ’ αυτήν την ιδεολογία του κακού και δεν διστάζουν να το δηλώσουν δημόσια, παρά το όποιο κόστος. Οφείλουμε να εκφράσουμε την αλληλεγγύη μας σ’ αυτούς τους ανθρώπους. Θα πρέπει να τους υποστηρίξουμε καθώς αρθρώνουν ένα προφητικό λόγο, ο οποίος, όπως μου θύμισε σήμερα ένας φίλος κληρικός του Πατριαρχείου Μόσχας, είναι αναγκαίος περισσότερο απ’ ό,τιδήποτε άλλο τώρα που εισερχόμαστε στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή και αφού ήδη η Εκκλησία την περασμένη Κυριακή μας υπενθύμισε ότι η κρίση του Χριστού είναι κρίση εν αληθεία και αγάπη.
Ο Brandon Gallaher είναι καθηγητής Συστηματικής και Συγκριτικής Θεολογίας στο Τμήμα Θεολογίας και Θρησκειολογίας του Πανεπιστημίου του Exeter στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Το κείμενο αποτελεί ελαφρώς επεξεργασμένη μορφή της προφορικής παρέμβασης του Β. Gallaher στο Webinar με τίτλο «Θρησκεία, Ρωσία, Ουκρανία» που διοργάνωσε το Κέντρο Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών του Fordham University στις 28 Φεβρουαρίου 2022.
O τίτλος του κειμένου ανήκει στον επιμελητή του ιστολογίου.
H φωτογραφία απεικονίζει τη σημαία του Ιδρύματος «Ρωσικός κόσμος».
Γιάννης Καμίνης
