Γιάννης ΚαμίνηςΟι «Αιώνιοι» της Marvel και οι θεολογικοί λαβύρινθοι του κινηματογραφικού της σύμπαντος
Η λογοτεχνία, η μουσική και σήμερα σε μεγάλο βαθμό η έβδομη τέχνη αποτελούν τομείς, οι οποίοι διαμορφώνουν αισθητά την πνευματικότητα των ανθρώπων. Αντικατοπτρίζουν τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής και αναδεικνύουν ζητήματα που πολλές φορές αγνοούνται από τους επίσημους θρησκευτικούς φορείς. Αναμφίβολα σήμερα βιώνουμε μια επανάσταση, η οποία αναδιαμορφώνει την ιδέα μας για το τι είναι τέχνη. Πλέον μιλάμε για ένατη τέχνη (κόμικς), ενώ ακόμη και ορισμένα βιντεοπαιχνίδια μπορούν να θεωρηθούν ως ένα είδος διαδραστικής τέχνης. Πάντως, στις μέρες μας, η έβδομη τέχνη φαίνεται να έχει αναλάβει τον κύριο ρόλο της αναπαράστασης και της αφήγησης στη ζωή των ανθρώπων, αποτελώντας τον φορέα μιας εκκοσμικευμένης προσπάθειας –με οικουμενικές αξιώσεις– για την αναζήτηση της αλήθειας και ενός απώτερου νοήματος. Άλλωστε κάθε καλλιτεχνικό έργο διακρίνεται πολλές φορές από προφητική διορατικότητα, η οποία διαβλέπει πίσω απ’ την επιφάνεια των πραγμάτων. Δεν αποτελεί εξάλλου και η ίδια η Αγία Γραφή, –εκτός από θεόπνευστο έργο– μια απαράμιλλη καλλιτεχνική σύνθεση, ένα «ανεξήγητο θαύμα» όπως επισημαίνει ο Harold Bloom, ένα μεγαλόπρεπο αριστούργημα που δημιουργήθηκε από πολλούς και άγνωστους συγγραφείς με κύριο όμως εμπνευστή τον ίδιο τον Θεό; Μένουμε έκπληκτοι κάθε φορά που εμβαθύνουμε στη μεγαλειώδη διήγηση της Βίβλου, της οποίας οι ιστορίες φαίνεται να αντιστέκονται στο πέρασμα του χρόνου, εφόσον μπορούν συνεχώς να επανερμηνεύονται υπό το πρίσμα του παρόντος. Πρόκειται για μια αφήγηση, η οποία χαρακτηρίζεται από ενότητα και ποικιλομορφία, με αλληλένδετες ιστορίες, που πραγματεύονται θέματα, τα οποία σχετίζονται με το νόημα της δικαιοσύνης, της λύτρωσης, της θυσίας, καθώς και με τη διαρκή σύγκρουση μεταξύ καλού και κακού. Το ενδιαφέρον είναι ότι παρόμοια αφηγήματα συνεχίζουν να συναρπάζουν τους ανθρώπους μέχρι σήμερα και πιθανότατα σ’ αυτό το γεγονός οφείλεται η επιτυχία των ταινιών της Marvel, το κινηματογραφικό σύμπαν της οποίας επικεντρώνεται σε ταινίες με υπερήρωες. Ωστόσο, εδώ πρέπει να επισημάνουμε την ύπαρξης μιας σαφούς διάκρισης μεταξύ της βιβλικής αφήγησης και του εν λόγω κινηματογραφικού σύμπαντος. Η Αγία Γραφή αποτελείται από συγκεκριμένα βιβλία, τα οποία συγκροτούν τον Βιβλικό κανόνα, ο οποίος είναι κλειστός και δεν επιδέχεται μεταβολών. Αντιθέτως, το κινηματογραφικό σύμπαν της Marvel ομοιάζει περισσότερο με έναν ανοιχτό κανόνα, ο οποίος επιδέχεται ατελείωτων επεκτάσεων, αναθεωρήσεων και επαναπροσδιορισμών.
Για να είναι ένα κείμενο «ζωντανό και δραστικό» σημαίνει ότι μπορεί συνεχώς να επικαιροποιείται, νοηματοδοτώντας νέες καταστάσεις και προσφέροντας νέες προοπτικές σ’ ένα διαφορετικό πλαίσιο, απ’ αυτό στο οποίο δημιουργήθηκε εξαρχής. Αναμφισβήτητα τα κείμενα της Αγίας Γραφής είναι διαχρονικά, διότι είναι θεόπνευστα και γι’ αυτό διά της κατάλληλης ερμηνείας αφορούν τον άνθρωπο της νεωτερικότητας, παρόλο που τα ίδια γράφτηκαν σε προνεωτερική εποχή. Ασφαλώς το σύμπαν της Marvel ουδεμία σχέση έχει με θεοπνευστία, χαρακτηρίζεται όμως από μια παρόμοια ευελιξία, η οποία εφαρμόζεται σε διαφορετικά περιβάλλοντα, χρονικές περιόδους και επιδέχεται πολλαπλών ερμηνειών, λόγω ακριβώς της συνεχιζόμενης, ανανεούμενης και κυριαρχούσας αφήγησης. Με άλλα λόγια αποτελεί μια «ζωντανή μυθολογία»
Η συνεχής επέκταση του εν λόγω σύμπαντος έφτασε σε ένα νέο επίπεδο με την έλευση της διαγενεακής αφήγησης, διότι οι ιστορίες δεν περιορίζονται πλέον στις σελίδες των κόμικς, αλλά μεταφέρονται στον κινηματογράφο, την τηλεόραση και τα βιντεοπαιχνίδια. Εδώ και πάνω από 80 χρόνια η Marvel συνεχίζει την έκδοση κόμικς, ενώ έχει προχωρήσει και στην παραγωγή ταινιών (26 έως τώρα), οι οποίες χωρίζονται σε τέσσερα στάδια και φέρουν την επωνυμία «Εποποιία του Απείρου». Το κινηματογραφικό σύμπαν της Marvel βασίζεται σε χαρακτήρες που έχουν ήδη εμφανιστεί σε τηλεοπτικές σειρές, γραφιστικά μυθιστορήματα, παλαιότερες κινηματογραφικές ταινίες, καθώς και σε βιντεοπαιχνίδια. Όλες αυτές οι ιστορίες συμπλέκονται και συνδυάζονται υλοποιώντας μια ξεχωριστή σύνθεση, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως «το πολυπλοκότερο μυθιστορηματικό αφήγημα στην ιστορία του κόσμου» (Sean Howe, Marvel Comics:The Untold Story, 10). «Επίσημη» εκδοχή του αφηγήματος της Marvel με τη μορφή ενός καθορισμένου κανόνα δεν υφίσταται λόγω των συχνών αναθεωρήσεων των ήδη υπαρχουσών ιστοριών, καθώς και της συνεχούς εισαγωγής νέων διηγήσεων με διαφορετικές μορφές.
Οι «Αιώνιοι» είναι η πιο πρόσφατη ταινία που κυκλοφόρησε απ’ τα studio της Marvel και ουσιαστικά αποτελεί ένα θεολογικό σχόλιο στον γνωστικισμό. Ένα βασικό ερώτημα που πραγματεύεται η ταινία σχετίζεται με το νόημα του κακού. Γιατί ο Θεός δεν παρεμβαίνει να αποτρέψει γενοκτονίες και άλλες ανθρωπογενείς καταστροφές; Οι κύριοι χαρακτήρες δεν είναι καν υπερήρωες αλλά όντα «αιώνια» όπως ονομάζονται, που θυμίζουν τους αιώνες του γνωστικισμού, όντα που απορρέουν απ’ τη θεία ουσία· ωστόσο, στην ταινία αναφέρεται ρητά, ότι οι «αιώνιοι» δεν γεννιούνται, ούτε εκπορεύονται από μια ανώτερη θεία δύναμη, αλλά αποτελούν δημιουργήματά της, τα οποία αποστέλλονται σε πλανήτες για να εκτελέσουν το θέλημα της ανώτερης δύναμης, ενώ στην περίπτωση της γης, σκοπός τους είναι να προστατεύσουν τους ανθρώπους από τους «Αποκλίνοντες», από δαιμονικά όντα δηλ. που τρέφονται εις βάρος της ανθρωπότητας. Οι αιώνιοι συμβάλλουν στη διατήρηση του ανθρώπινου είδους, αφήνοντας το να αναπτυχθεί ελεύθερα με απώτερο σκοπό τη γέννηση ενός «Ουράνιου» υπερφυσικού όντος, το οποίο τροφοδοτείται, αναπτύσσεται και γεννιέται εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας και ανάπτυξης. Μόλις ο «Ουράνιος» είναι έτοιμος να γεννηθεί στη γη, η οποία αποτελεί ένα είδος «αυγού» που διευκολύνει τη γέννηση του, οι «Αιώνιοι» πρέπει να επιστρέψουν σε ένα είδος γνωστικής πρωταρχής, οι αναμνήσεις απ’ την αποστολή τους εξαλείφονται και στέλνονται στον επόμενο πλανήτη για να αναλάβουν παρόμοια αποστολή. Η γέννηση του «Ουράνιου» συνεπάγεται την καταστροφή του πλανήτη, αλλά σύμφωνα με την ανώτερη θεία δύναμη, ένας πλανήτης πρέπει να θυσιαστεί, διότι ο «Ουράνιος» θα δημιουργήσει νέες μυριάδες μορφές ζωής. Στην προκειμένη περίπτωση οι «Αιώνιοι» συνειδητοποιούν τον πραγματικό τους σκοπό, αντιλαμβάνονται ότι και οι «Αποκλίνοντες» αποτελούν δημιουργήματα της ανώτερης θείας δύναμης του Άρισεμ, αλλά έχουν ξεφύγει απ’ τον έλεγχό του. Φαίνεται πως ο Άρισεμ αποτελεί ένα είδος Δημιουργού που δεν ενδιαφέρεται για την ανθρωπότητα αλλά την χρησιμοποιεί για ένα απώτερο σκοπό, τα ανθρώπινα όντα δεν είναι τα αγαπημένα παιδιά ενός Θεού, αλλά πιόνια σε ένα ευρύτερο σχέδιο με κοσμικές διαστάσεις. Εν τέλει οι «Αιώνιοι» ή έστω ορισμένοι απ’ αυτούς αρνούνται να εκπληρώσουν τον σκοπό τους και αποφασίζουν να σώσουν την ανθρωπότητα ή τουλάχιστον να της δώσουν μια δεύτερη ευκαιρία και το πράττουν αυτό από καθαρή αγάπη για την ανθρωπότητα. Ας σημειωθεί εδώ ότι σκηνοθέτης της ταινίας είναι η Chloé Zhao, η οποία σκηνοθέτησε την ταινία Nomadland· ένα φιλμ με επίσης πολλές θεολογικές προεκτάσεις. Η τελευταία ταινία της Marvel αποτελεί πράγματι αφορμή για αρκετούς θεολογικούς προβληματισμούς, αλλά γενικότερα το κινηματογραφικό σύμπαν της Marvel συνολικά βρίθει θεολογικών σχημάτων και ιδεών.
Οι εν λόγω διηγήσεις κοινωνούν το θεολογικό τους μήνυμα με έμμεσο και επιδέξιο τρόπο, συνυφαίνοντας θεολογικά θέματα και προβληματισμούς με το κυρίως αφήγημα. Αν και η ενσωμάτωση ρητών θρησκευτικών διδασκαλιών είναι σχετικά σπάνια στις εν λόγω ιστορίες, ο έμμεσος θρησκευτικός συμβολισμός και τα εκλεπτυσμένα τυπολογικά ή χριστολογικά/μεσσιανικά θέματα και μοτίβα αναδύονται συχνά και παρουσιάζονται με τρόπο που παρέχει τη δυνατότητα ανοιχτής ερμηνείας στον θεατή.
Κοινό στοιχείο μεταξύ της Βιβλικής αφήγησης και του σύμπαντος της Marvel είναι η ευελιξία τους, ωστόσο η προσέγγιση τους είναι διαφορετική. Για παράδειγμα, ο απόστολος Παύλος υποστηρίζει στην Προς Εβραίους Επιστολή ότι ο 95ος ψαλμός, ένα κείμενο γραμμένο αρκετούς αιώνες πριν, είναι άκρως επίκαιρο για τη ζωή των Χριστιανών στην εποχή του, επειδή ο λόγος του Θεού είναι ζωντανός και δραστικός, πιο κοφτερός κι από κάθε δίκοπο σπαθί· εισχωρεί βαθιά, ως εκεί που χωρίζει την ψυχή απ’ το πνεύμα, το κόκκαλο απ’ το μεδούλι, και κρίνει τους διαλογισμούς και τις προθέσεις της καρδιάς (Εβρ. 4:12). Πράγματι, για να είναι ένα κείμενο «ζωντανό και δραστικό» σημαίνει ότι μπορεί συνεχώς να επικαιροποιείται, νοηματοδοτώντας νέες καταστάσεις και προσφέροντας νέες προοπτικές σ’ ένα διαφορετικό πλαίσιο, απ’ αυτό στο οποίο δημιουργήθηκε εξαρχής. Αναμφισβήτητα τα κείμενα της Αγίας Γραφής είναι διαχρονικά, διότι είναι θεόπνευστα και γι’ αυτό διά της κατάλληλης ερμηνείας αφορούν τον άνθρωπο της νεωτερικότητας, παρόλο που τα ίδια γράφτηκαν σε προνεωτερική εποχή. Ασφαλώς το σύμπαν της Marvel ουδεμία σχέση έχει με θεοπνευστία, χαρακτηρίζεται όμως από μια παρόμοια ευελιξία, η οποία εφαρμόζεται σε διαφορετικά περιβάλλοντα, χρονικές περιόδους και επιδέχεται πολλαπλών ερμηνειών, λόγω ακριβώς της συνεχιζόμενης, ανανεούμενης και κυριαρχούσας αφήγησης. Με άλλα λόγια αποτελεί μια «ζωντανή μυθολογία» (Andrew Bahlmann, The Mythology of the Superhero, 169). Οι μύθοι, οι ιστορίες, οι παραβολές και οι φανταστικές διηγήσεις, μας βοηθούν να δούμε τον εαυτό και τον κόσμο γύρω μας πιο καθαρά. Ακριβώς αυτό το γνώρισμα σε συνδυασμό με την αφηγηματική ευελιξία χαρακτηρίζει το σύμπαν της Marvel και μετατρέπει τις ιστορίες της σε αφορμές για θεολογικό στοχασμό.
Οι εν λόγω διηγήσεις κοινωνούν το θεολογικό τους μήνυμα με έμμεσο και επιδέξιο τρόπο, συνυφαίνοντας θεολογικά θέματα και προβληματισμούς με το κυρίως αφήγημα. Αν και η ενσωμάτωση ρητών θρησκευτικών διδασκαλιών είναι σχετικά σπάνια στις εν λόγω ιστορίες, ο έμμεσος θρησκευτικός συμβολισμός και τα εκλεπτυσμένα τυπολογικά ή χριστολογικά/μεσσιανικά θέματα και μοτίβα αναδύονται συχνά και παρουσιάζονται με τρόπο που παρέχει τη δυνατότητα ανοιχτής ερμηνείας στον θεατή (Marco Arnaudo, The Myth of the Superhero, 41-43· A. G. Holdier, “On Superhero Stories: The Marvel Cinematic Universe as Tolkienesque Fantasy” Mythlore 132, 79-80).
Τα θεμελιώδη ζητήματα και ερωτήματα που απασχολούν τη θεολογική και φιλοσοφική σκέψη επικαιροποιούνται και αναδεικνύονται στις ιστορίες των υπερηρώων. Πρόκειται για θέματα που σχετίζονται με τη σύγκρουση μεταξύ καλού και κακού, το νόημα της ευθύνης, την ηθική νομιμοποίηση της βίας, το νόημα της θυσίας, της διακονίας, της λύτρωσης και της δύναμης, συστατικά στοιχεία τόσο της βιβλική αφήγησης, όσο και των ιστοριών του σύμπαντος της Marvel. Τα εν λόγω κοινά χαρακτηριστικά καθιστούν τα φιλμ της Marvel γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια θεολογικού προβληματισμού και ανοίγουν την πόρτα σε μια πληθώρα δυνατοτήτων για την διεξαγωγή ενός καρποφόρου διαλόγου. Άλλωστε η θεολογία επιζητεί τον διάλογο και την επικοινωνία με το εκάστοτε ιστορικό παρόν προσλαμβάνοντας και μεταμορφώνοντας τη σάρκα της κάθε δεδομένης εποχής, του εκάστοτε ιστορικού παρόντος.
Επιπλέον, συχνά οι υπερήρωες συγκρίνονται με τους θεούς των αρχαίων μυθολογιών. Εδώ όμως πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το στοιχείο που ξεχωρίζει τους υπερήρωες και τους καθιστά κατά κάποιον τρόπο θεοποιημένους δεν είναι οι υπερφυσικές τους δυνάμεις αλλά ο ίδιος τους ο χαρακτήρας, ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα και πολλές φορές η αυθυπέρβαση την οποία επιδεικνύουν που φέρνει στο νου ένα αυθεντικό ασκητικό πνεύμα. Παρόλα αυτά, ποτέ δεν δίνεται τόση σημασία στον χαρακτήρα, –ακόμη και τον πρωταγωνιστικό– εις βάρος της αφήγησης. Με άλλα λόγια ο χαρακτήρας του υπερήρωα δεν καθορίζει την αφήγηση, αλλά φανερώνεται διά της αφήγησης. Χαρακτήρας και ιστορία δρουν μέσω της συνέργειας: η ιστορία διαμορφώνει τον χαρακτήρα, ενώ ο χαρακτήρας προωθεί την ιστορία. Κατά συνέπεια, είναι η ίδια η ιστορία, στην οποία δρουν οι υπερφυσικές δυνάμεις και κατ’ αυτόν τον τρόπο φανερώνεται ένα φρόνημα, το οποίο δεν είναι εκ του κόσμου τούτου, που τελικά κεντρίζει και ενθαρρύνει τον θεολογικό στοχασμό. Πολλές φορές μάλιστα η ανεύθυνη άσκηση δύναμης, καθώς και αμφισβητήσιμες ηθικές αποφάσεις εγείρουν κρίσιμα θεολογικά ερωτήματα.
Εκτός από τα παραπάνω, αξίζει να σημειωθεί ότι τα θεμελιώδη ζητήματα και ερωτήματα που απασχολούν τη θεολογική και φιλοσοφική σκέψη επικαιροποιούνται και αναδεικνύονται στις ιστορίες των υπερηρώων (Ben Saunders, Do the God’s Wear Capes? Spirituality, Fantasy and Superheroes, 15). Πρόκειται για θέματα που σχετίζονται με τη σύγκρουση μεταξύ καλού και κακού, το νόημα της ευθύνης, την ηθική νομιμοποίηση της βίας, το νόημα της θυσίας, της διακονίας, της λύτρωσης και της δύναμης, συστατικά στοιχεία τόσο της βιβλική αφήγησης, όσο και των ιστοριών του σύμπαντος της Marvel. Τα εν λόγω κοινά χαρακτηριστικά καθιστούν τα φιλμ της Marvel γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια θεολογικού προβληματισμού και ανοίγουν την πόρτα σε μια πληθώρα δυνατοτήτων για την διεξαγωγή ενός καρποφόρου διαλόγου. Άλλωστε η θεολογία επιζητεί τον διάλογο και την επικοινωνία με το εκάστοτε ιστορικό παρόν προσλαμβάνοντας και μεταμορφώνοντας τη σάρκα της κάθε δεδομένης εποχής, του εκάστοτε ιστορικού παρόντος (Παντελής Καλαϊτζίδης, Θεολογικές προϋποθέσεις του διαλόγου με τη μοντέρνα λογοτεχνία, 324).
Ο Γιάννης Καμίνης είναι εντεταλμένος διδάσκων στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Σόφιας στη Βουλγαρία.
Το εικαστικό προέρχεται από τη διαφημιστική καμπάνια της εταιρίας Marvel για την προώθηση της κινηματογραφικής ταινίας «οι Αιώνιοι».
