Θεοδώρα ΒαλσάμουΠοιος είναι ο πλησίον μου;
Φυλετική καθαρότητα, πνευματική ομοιογένεια και αντισημιτισμός
στο έργο του π. Δημητρίου Στανιλοάε
Ο π. Δημήτριος Στανιλοάε, εκτός του ότι υπήρξε συγγραφέας σπουδαίων και αξιόλογων θεολογικών έργων, έτρεφε επίσης έντονο πάθος για τη σχέση Ορθοδοξίας και έθνους, με συνέπεια σε ορισμένα γραπτά του να απολυτοποιήσει το ρουμανικό έθνος έναντι της οικουμενικής διάστασης της Ορθοδοξίας. Για παράδειγμα, στο κείμενό του «Στοιχεία χριστιανικής ηθικής», δημοσιευμένο το 1938, απαντάει ως εξής στο ερώτημα «Ποιος είναι ο πλησίον μου;»: «Πλησίον μου δεν είναι π.χ. ο Εβραίος γείτονας, με τον οποίο δεν με συνδέει τίποτα, επειδή ανήκουμε σε αταίριαστους πνευματικούς κόσμους· πλησίον μου είναι π.χ. ένας συγγενής που μπορεί να μένει πολύ μακριά αλλά με τον οποίο ανήκουμε στον ίδιο πνευματικό κόσμο. Φυσικά, εφόσον ο Εβραίος γείτονάς μου βρεθεί σε μεγάλη ανάγκη, θα τον βοηθήσω, όπως ορίζει η χριστιανική αγάπη, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί πλησίον μου με την πνευματική έννοια». Και παρακάτω: «… εάν ο κύριος Ρακοβιάνου, και αρκετοί ακόμα Ρουμάνοι σήμερα, συναναστρέφονται έναν Εβραίο ή και περισσότερους, αυτή είναι μια αφύσικη κατάσταση. Κατάσταση, η οποία δημιουργήθηκε λόγω της έλλειψης έμπρακτης αγάπης που πρέπει να έχουμε για τον πλησίον μας. Τα έθνη αναπτύσσονται συμπαγώς σε ένα έδαφος ή τέλος πάντων έχουν την τάση να ομαδοποιούνται συμπαγώς. Αυτή η αφύσικη κατάσταση μπορεί να διορθωθεί με την αφύπνιση και την άσκηση της αληθινής αγάπης απέναντι στον πλησίον μας. Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα εάν ο κύριος Ρακοβιάνου θα αγαπήσει έναν Εβραίο ανάλογα με τον χρόνο που συναναστρέφεται μαζί του, εμποδίζοντας τον όμως παράλληλα από ανέντιμες και αμαρτωλές δραστηριότητες. Ας αγαπάει επίσης κατά τον ίδιο τρόπο και τους Ρουμάνους με τους οποίους συναναστρέφεται στην εργασία του, στον ελεύθερο χρόνο, στην οικογένεια, στις πνευματικές δραστηριότητες. Είθε όλοι οι Ρουμάνοι ν’ αγαπάνε τους κοντινούς τους ανθρώπους με όλη τους τη δύναμη και την καθαρότητα της ψυχής τους, ανάλογα με τον χρόνο και την ποιοτική εγγύτητα που τους δένει μαζί τους, ούτως ώστε να είμαστε σίγουροι ότι το μέλλον του έθνους είναι εξασφαλισμένο».
Το περιοδικό Telegraful Român, του οποίου αρχισυντάκτης υπήρξε επί σειρά ετών ο π. Στανιλοάε (1930-1945) φανερώνει ορισμένες αστοχίες (στην καλύτερη περίπτωση), αναφορικά με την ορθόδοξη αντιμετώπιση του «άλλου». Έτσι λοιπόν στις 16 Νοεμβρίου 1941 διαβάζουμε στο εν λόγω περιοδικό την παρακάτω είδηση: «Η βεσαραβική εφημερίδα Raza αναφέρει την εξαιρετικά χαρμόσυνη είδηση σχετικά με την τελευταία νηοπομπή Εβραίων από το Κισινάου για τις στέπες της Ρωσίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η πόλη γλίτωσε από την εβραϊκή λέπρα. Σύμφωνα με τις πληροφορίες της παραπάνω εφημερίδας, η αναχώρηση των Εβραίων συνεχίστηκε με τον ίδιο ρυθμό και στις υπόλοιπες πόλεις της Βεσσαραβίας. Γένοιτο – στη Βεσαραβία και σε όλες τις επαρχίες της χώρας».
Το περιοδικό Telegraful Român, του οποίου αρχισυντάκτης υπήρξε επί σειρά ετών ο π. Στανιλοάε (1930-1945) φανερώνει ορισμένες αστοχίες (στην καλύτερη περίπτωση), αναφορικά με την ορθόδοξη αντιμετώπιση του «άλλου».
Γενικά το σύνολο της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρουμανίας εκείνη την περίοδο, καθώς και το προαναφερθέν περιοδικό τηρούσε εχθρικότατη στάση έναντι των εθνικών και θρησκευτικών μειονοτήτων. Επιπλέον, το περιοδικό υιοθέτησε σταδιακά μια εχθρική στάση απέναντι σε καθετί που θεωρείτο μη ρουμανικό. Όλες οι μειονότητες και κυρίως η εβραϊκή αντιμετωπίζονται ως ο μεγαλύτερος εχθρός του έθνους και της Εκκλησίας. Στις 17 Αυγούστου του 1941, ο π. Στανιλοάε υποστηρίζει τα εξής: «Ο φόνος είναι το απεχθέστερο αμάρτημα στον χριστιανισμό. Πρέπει να βλέπουμε στον πλησίον μας ένα πλάσμα το οποίο έχει κληθεί στην αιώνια ζωή, αλλά αγκιστρώνεται από την αγάπη μας ώστε να μπορέσει να φτάσει στην υπέρτατη αξία της». Στις 23 Φεβρουαρίου 1941 στο άρθρο του «Η ρουμανική ανθρωπιά» δήλωνε: «Η “ανθρωπιά” (στα ρουμανικά omenia από την λέξη om – άνθρωπος) αποτελεί το υπέρτατο χαρακτηριστικό των ανθρώπινων σχέσεων. […] Δεν πιστεύω ότι υπάρχει στη γλώσσα άλλου λαού παρόμοια λέξη που να δηλώνει τόσο ολοκληρωμένα τέτοια ευγένεια, υψηλό ήθος, πραγματική πνευματική διάκριση, όπως η ρουμανική λέξη “ανθρωπιά”». Από την άλλη πλευρά, σε δημοσίευμα του περιοδικού, στις 17 Νοεμβρίου 1940 διαβάζουμε: «Χαρμόσυνη είδηση μας έρχεται από την πόλη Orăștie. Οι Ιουδαίοι αυτής της πόλης, κλείνοντας τα μαγαζιά τους, ετοιμάζονται να φύγουν για άλλα μέρη – όσο γίνεται πιο μακριά από την Ευρώπη».
Η αντισημιτική προπαγάνδα του περιοδικού ήταν ιδιαίτερα επιθετική, υπερασπιζόμενη την ίδια στιγμή εμβληματικές προσωπικότητες του ακροδεξιού πολιτικού χώρου, όπως τους Ιοάν Μότσα, Βασίλε Μαρίν και Αλεξάντρου Κ. Κούζα. O Ιόν Αντονέσκου περιγραφόταν ως ο σωτήρας της χώρας, ενώ του αποδόθηκε το προσωνύμιο του «Ηγέτη». Επιπροσθέτως, ο Χίτλερ χαιρετίστηκε ως «ένας σπουδαίος πολιτικός άνδρας». Σε άρθρο του 1938, ο π. Στανιλοάε δηλώνει τα παρακάτω: «Όλες οι χώρες θα πρέπει να κατανοήσουν ότι είναι προς το συμφέρον τους και προς το συμφέρον της παγκόσμιας ειρήνης να μην μετατραπούν σε όργανα του Διεθνούς Ιουδαϊσμού αλλά ν’ αρχίσουν με αμοιβαίες συμφωνίες τον καθαρισμό του αέρα από ένα μικρόβιο που καλλιεργεί συνεχείς έριδες μεταξύ των λαών».
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο π. Στανιλοάε υποδέχτηκε με ενθουσιασμό τα πρώτα σημάδια αυτής της «εκκαθάρισης»: «Τα μέτρα που υιοθετήθηκαν ή που ανακοινώθηκαν κατά τις πρώτες ημέρες στην εξουσία [ενν. της κυβέρνησης Octtavian Goga], επιβεβαιώνουν αυτή την πεποίθηση. Ένα από αυτά τα μέτρα εξάγνισε την ζωή της ρουμανικής διανόησης από το δηλητηριώδες μίασμα του Ιουδαϊσμού. Η ακύρωση άνω των εκατό χιλιάδων αδειών λειτουργίας υπαίθριων ταβερνών που ανήκουν σε Εβραίους θα εξαλείψει τη φτώχεια και την ασθένεια στα χωριά της Μολδαβίας και του Μαραμούρες. Μέσω της αποσυμφόρησης των πόλεων και των εμπορικών και βιομηχανικών μας επιχειρήσεων από τις αποικίες των παρασίτων που ήρθαν στη χώρα μας μετά τον πόλεμο θα παράσχουμε υγεία και ανάσα σ’ όλη τη Ρουμανία». Στις 3 Αυγούστου του 1941 το περιοδικό ανακοινώνει ότι: «Ο ιουδαϊκός πληθυσμός, εκδιώχθηκε από τα χωριά και κατευθύνεται προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ούτως ώστε να μην μπορεί πλέον να εκμεταλλεύεται την εργασία και τα προϊόντα των χριστιανών».
Η αντισημιτική προπαγάνδα του περιοδικού Telegraful Român ήταν ιδιαίτερα επιθετική, υπερασπιζόμενη την ίδια στιγμή εμβληματικές προσωπικότητες του ακροδεξιού πολιτικού χώρου. Επιπροσθέτως, ο Χίτλερ χαιρετίστηκε ως «ένας σπουδαίος πολιτικός άνδρας».
Στις 18 Οκτωβρίου 1942 αναφέρεται ότι: «Τώρα που από τα χωριά και τα χωριουδάκια μας φεύγουν ολοένα και περισσότεροι Εβραίοι, εγκαταλείποντας τα εμπορικά τους καταστήματα και τις βιομηχανίες τους, ένα καινούργιο πεδίο δραστηριότητας ανοίγεται για τους Ρουμάνους αυτών των περιοχών, όπου η νοικοκυροσύνη και η εξυπνάδα του χωρικού μας πρόκειται να αναδειχθούν μέσω θριαμβευτικών και πιο έντιμων πράξεων απ’ ό,τι των Εβραίων. […] Αποτελεί καθήκον του λαού μας να πάρει στην κατοχή του τα μέρη που εγκατέλειψαν οι γιοι του Ισραήλ. Οι ιερείς και οι υπόλοιποι αρχηγοί των χωριών έχουν το χρέος να λάβουν την πρωτοβουλία για να γίνει αυτό και να επιταχύνουν την πραγμάτωσή του».
Ο π. Στανιλοάε και το περιοδικό που διηύθυνε ασχολήθηκαν και με τη μοίρα των Ιουδαίων της Ευρώπης, επιδοκιμάζοντας δυστυχώς τα απεχθή μέτρα που λήφθηκαν εναντίον τους: «Η μοίρα των Εβραίων της Ευρώπης έχει ήδη κριθεί. Το γεγονός ότι ακόμα μπορεί κάποιος να δει ανά την Ευρώπη Εβραίους με ή χωρίς το άστρο του Δαυίδ είναι μια προσωρινή κατάσταση η οποία αποτελεί συνέπεια του πολέμου. Με το πέρας της παρούσας μεγάλης μάχης και μετά την ολοκλήρωση της νέας τάξης πραγμάτων, αυτοί οι τελευταίοι Εβραίοι θα εξαφανιστούν επίσης από την υπόλοιπη Ευρώπη». Στις 13 Δεκεμβρίου 1942 διαβάζουμε το εξής: «Ελήφθησαν τα αναγκαία μέτρα ώστε στις δημόσιες βιβλιοθήκες να μην υπάρχουν βιβλία γραμμένα από Ιουδαίους. – Ιδανικό θα ήταν να απομακρυνθούν και από τις ιδιωτικές βιβλιοθήκες».
Ο αντισημιτισμός του π. Στανιλοάε διαφαίνεται και στην κριτική του για το έργο του Τζιόρτζε Καλινέσκου: «Είναι προφανής η μεγάλη συμπάθεια με την οποία αντιμετωπίζονται όλοι οι Εβραίοι (σημ. στα ρουμανικά χρησιμοποιείται ο υποτιμητικός όρος “ovreiașii”), οι οποίοι ενεπλάκησαν στη σφαίρα των ρουμανικών γραμμάτων. […] Συνεπώς, το βιβλίο αποδεικνύεται ότι δεν είναι ένα έργο αντικειμενικής παρουσίασης, αλλά μια επίμονη υπεράσπιση του Εβραϊσμού σε όλες τις διαλυτικές του εκδηλώσεις. […] Αδιάκοπα επαινούνται ο μαρξισμός και ο Εβραϊσμός και διαβάλλεται ο χριστιανισμός […]. Μη θέλοντας να παραθέσουμε περαιτέρω αποσπάσματα από αυτό το βιβλίο, δεν θα σφάλλουμε εάν το χαρακτηρίσουμε ως μια επίβουλη απόπειρα διαμόρφωσης στη μελλοντική γενιά μιας εβραιοειδούς κριτικής θέασης ολόκληρης της ρουμανικής λογοτεχνίας».
Εφόσον λοιπόν ο πλησίον είναι αποκλειστικά ο ομόδοξος και ομοεθνής, θα πρέπει να επιβληθεί και η ορθόδοξη εκπαίδευση του λαού. Γι’ αυτό και ο π. Στανιλοάε θεωρεί αναγκαία την υποχρεωτική προσέλευση στην Εκκλησία και προτείνει να ενταχθεί η παρακολούθηση της Θείας Λειτουργίας στα εθνικά καθήκοντα του Ρουμάνου πολίτη.
Στις 30 Νοεμβρίου του ίδιου έτους (1942), αν και ο π. Στανιλοάε κατακρίνει σε κείμενό του τις μαζικές δολοφονίες Εβραίων, δημοσιεύεται στο περιοδικό άρθρο του π. Κιόαρου, στο οποίο αναφέρεται ο ενθουσιασμός του για τον ανοιχτό πόλεμο που έχει κηρύξει ο ακροδεξιός Ιλάριου Ντομπριντόρ εναντίον του «ιουδαϊκού πνεύματος», το οποίο οδήγησε σε «χάος τη λογοτεχνία» και «εξήρε τα πλέον ποταπά συναισθήματα». Φυσικά η ολοκληρωτική καταδίκη σε σιωπή της ιουδαϊκής διανόησης στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, επιδοκιμάζεται από το περιοδικό. «Η απομάκρυνση των Εβραίων απ’ όλους τους σημαντικούς τομείς της ζωής του λαού, δήλωσε ο υπουργός [ενν. της Σλοβακίας], αποτελεί το πρόσταγμα της παρούσας ώρας. Οι Εβραίοι που θα εξαιρεθούν από τις βασικές εργασίες πρόκειται να χρησιμοποιηθούν, έως του ενός, σε άλλους τομείς, όπου δεν θα έχουν τίποτα άλλο να κάνουν εκτός από χειρωνακτική εργασία».
Μελετώντας κανείς τα άρθρα του περιοδικού Telegraful Român, διαπιστώνει τη συνεχή προώθηση των ιδεών του ολοκληρωτικού εθνικισμού: «Ο εθνικισμός είναι η ρουμανική ψυχή εμποτισμένη από την συνείδηση των δικαιωμάτων της και της αποστολής της επί της γης». Προβάλλεται ένα είδος εθνικισμού βασισμένου στην Ορθοδοξία, στο πλαίσιο του οποίου η πολιτική εξουσία καλείται να διασφαλίσει την «εθνική και χριστιανική πειθαρχία». Οι πιστοί άλλων ομολογιών, αντιμετωπίστηκαν από τον π. Στανιλοάε ως εχθροί του ρουμανικού έθνους: «Οι αιρέσεις είναι ό,τι πιο επικίνδυνο για τον λαό και το μέλλον του. Φθείρουν σιγά σιγά τον συμπαγή βράχο του Ρουμανισμού, κονιορτοποιώντας τον. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το πρώτο κύμα εύκολα θα τον συντρίψει και ο πρώτος δυνατός άνεμος θα τον σκορπίσει σε όλες τις μεριές». Συχνά επικαλείται ο π. Στανιλοάε την παρέμβαση της πολιτείας σε θέματα πίστης, καθώς τη θεωρεί αναγκαία για την εθνική επιβίωση: «… όταν η κυβέρνηση εκδώσει διάταγμα διάλυσης των αιρέσεων που διχάζουν το έθνος μας και δημιουργούν αναρχία στο κράτος μας, θα είμαστε σε θέση να χαιρετίσουμε μια νέα πράξη ύψιστης εθνικής σημασίας».
Εφόσον λοιπόν ο πλησίον είναι αποκλειστικά ο ομόδοξος και ομοεθνής, θα πρέπει να επιβληθεί και η ορθόδοξη εκπαίδευση του λαού. Γι’ αυτό και ο π. Στανιλοάε θεωρεί αναγκαία την υποχρεωτική προσέλευση στην Εκκλησία και προτείνει στο άρθρο του «Η παρουσία στην Εκκλησία. Μια εθνική υποχρέωση», να ενταχθεί η παρακολούθηση της Θείας Λειτουργίας στα εθνικά καθήκοντα του Ρουμάνου πολίτη.
Στο ερώτημα ποιος είναι ο πλησίον μου, ο Ιησούς Χριστός απάντησε με την παραβολή του Καλού Σαμαρείτη, σφραγίζοντας έτσι από νωρίς την αναγγελία του οικουμενικού χριστιανικού πνεύματος. Ο π. Στανιλοάε φαίνεται δυστυχώς να το λησμονεί. Έως το τέλος της ζωής του παρέμεινε σταθερός στις αντισημιτικές και εθνικιστικές του απόψεις, αντιμετωπίζοντας εχθρικά οτιδήποτε μη ορθόδοξο και μη ρουμανικό.
Συνεπώς, το οικουμενικό μήνυμα της χριστιανικής αγάπης παραμένει, ως ένα σημείο, στο έργο του π. Στανιλοάε, αλλά με μια αγκίστρωση στην εθνική πραγματικότητα και στις «ρεαλιστικές» δυνατότητες του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Ρουμάνο θεολόγο, ναι μεν πρέπει να αγαπάμε όλους τους ανθρώπους, αλλά καθότι οι ανθρώπινες δυνάμεις είναι πεπερασμένες, θα πρέπει να τις μεταχειριστούμε με οικονομία. Ο χριστιανός είναι υποχρεωμένος να παράσχει βοήθεια στον πλησίον τη στιγμή της μεγάλης του ανάγκης, θα πρέπει όμως να καλλιεργήσει και να επενδύσει στις σχέσεις εκείνες που είναι πιο φυσικές· αυτές που σύμφωνα με τον π. Στανιλοάε βασίζονται στο ομόδοξο και στο ομοεθνές. Οι υπόλοιπες καλό θα είναι να καλλιεργούνται εκ του περισσεύματος του χριστιανού.
Στο ερώτημα ποιος είναι ο πλησίον μου, ο Ιησούς Χριστός απάντησε με την παραβολή του Καλού Σαμαρείτη, σφραγίζοντας έτσι από νωρίς την αναγγελία του οικουμενικού χριστιανικού πνεύματος. Ο π. Στανιλοάε φαίνεται δυστυχώς να το λησμονεί. Έως το τέλος της ζωής του παρέμεινε σταθερός στις αντισημιτικές και ακραία εθνικιστικές του απόψεις, αντιμετωπίζοντας εχθρικά οτιδήποτε μη ορθόδοξο και μη ρουμανικό. Με δεδομένες αυτές τις απόψεις αλλά και τον αντίκτυπο που είχαν στην τραγική μοίρα των Εβραίων της Ρουμανίας, ο χαρακτηρισμός του ως «θεολόγου της αγάπης» φαίνεται τουλάχιστον παράδοξος.
Η Άννα-Θεοδώρα Βαλσάμου είναι μεταφράστρια και βαλκανιολόγος, με μεταπτυχιακές σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία.
Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από το υπό έκδοση έργο της «Πολιτική θεολογία και εθνοθεολογία στον π. Δημήτριο Στανιλοάε».
Εικαστικό θέμα: Marc Chagall, En route ou Le Juif errant, 1923-1925, Γενεύη, Association des Amis du Petit Palais
Γιάννης Καμίνης
