ΓΙΑΤΙ ΠΟΛΥΜΕΡΩΣ ΚΑΙ ΠΟΛΥΤΡΟΠΩΣ …

Γιατί, όπως μας θυμίζει και η προς Εβραίους Επιστολή, κατά πολλούς και διαφόρους τρόπους μίλησε ο Θεός στους προπάτορες μας στην πίστη (πρβλ. Εβρ. 1:1). Όπως και επ’ εσχάτου των ημερών, καθώς μαρτυρούν οι παύλειες και οι καθολικές επιστολές, το Ευαγγέλιο κηρύχθηκε και ανδρώθηκε σε ένα πολύμορφο, πλουραλιστικό και οικουμενικό περιβάλλον.

Γιατί, ο σύγχρονος ορθοδοξισμός μοιάζει να έχει εν πολλοίς απωλέσει την θαυμαστή ισορροπία της Χαλκηδόνας (Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος), την ισορροπία του ασυγχύτως, ατρέπτως, αδιαιρέτως, αχωρίστως, διολισθαίνοντας όλο και περισσότερο στη μονοτροπία ή σε γνωσιομαχικές πρακτικές και σε έναν ιδιότυπο θεολογικό μονοφυσιτισμό. Αρκεί να επισκεφτεί κανείς ένα θρησκευτικό βιβλιοπωλείο. Θα διαπιστώσει ότι η Αγία Γραφή και οι Πατέρες έχουν ηττηθεί κατά κράτος από τους κάθε λογής σύγχρονους γέροντες και τις αφηγήσεις τους που εδώ και χρόνια κρατούν τα σκήπτρα!…

Γιατί, η σύγχρονη Ορθοδοξία τείνει συχνά να αντικαταστήσει τον θεολογικό πλουραλισμό με τις πάσης φύσεως μονοφωνικές εκδοχές της και περαιτέρω με την εκκλησιαστική/εκκλησιολογική πολυδιάσπαση και τον δικαιοδοσιακό κατακερματισμό των εθνικών εκκλησιών και της ορθόδοξης διασποράς. Η θεμιτή (και παραδοσιακή) θεολογική πολυφωνία, η ενότης εν τη ποικιλία, υποκαταστάθηκε έτσι σε πολλές περιπτώσεις από την πνευματική ομοιομορφία και τον θεολογικό στρατωνισμό σε ένα ρεύμα, σε μία τάση, σε μία μονότροπη έκφραση.

Γιατί, η Ορθοδοξία δεν είναι απλώς η «μυστική», «εξωτική» ή «ανατολική» εκδοχή του χριστιανισμού, όπως συχνά (με δική μας κυρίως ευθύνη) θεωρείται, αλλά το πλήρωμα ζωής και χάριτος, η εμπειρία εκείνης της καθολικότητoς που αναπαύεται στο καθ’ όλον και όχι στο επί μέρους, στο πολυμερώς και πολυτρόπως και την ποικιλία των χαρισμάτων που συνιστούν εν αγίω Πνευμάτι πλουτισμόν θεολογίας (Δοξαστικό των Αίνων των Χριστουγέννων) και όχι στη μονοτροπία και τη μονομέρεια· που δεν επιβάλλει ένα υπόδειγμα πνευματικής ζωής, αλλά που αγκαλιάζει την άσκηση και την ευχαριστία, τη μοναστική και την ευχαριστιακή πνευματικότητα, το δόγμα και το ήθος, τη θεωρία και την πράξη, τη σιωπή και το λόγο, το πνεύμα και την ύλη, το μυστήριο του Θεού και το μυστήριο του αδελφού, τον κάθετο και τον οριζόντιο άξονα, τους Έλληνες Πατέρες αλλά και τους Σύρους και τους Λατίνους, που κατά τον Φλωρόφσκυ συναπαρτίζουν τον «χριστιανικό Ελληνισμό», την ιστορία και την εσχατολογία, το «νυν» και το «ούπω». Ο κατάλογος είναι ατελείωτος.

Γιατί, μέσα σε ένα πολύμορφο περιβάλλον εμφανίζεται και ριζώνει ο χριστιανισμός που χάρη στον Παύλο αποκτάει τον πολυπολιτισμικό του χαρακτήρα, ο οποίος είχε ήδη αναγγελθεί από το το Ευαγγέλιο του Χριστού. Όπως παρατηρούσε ο π. Λάμπρος Καμπερίδης σε παλιότερη ομιλία του στην Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών αναφορικά με την ενότητα και πολλαπλότητα του εκκλησιαστικού σώματος και της μίας τριαδικής υπόστασης:

«Από εδώ και πέρα όλες ανεξαιρέτως οι διάφορες που τείνουν να αναιρέσουν […] αυτή την ενότητα του πολυσήμαντου σώματος και προσώπου του Χριστού έχουν ως σημείο εκκινήσεως την αδυναμία τους να προσλάβουν και να κατανοήσουν αυτή την πολυφωνία της διασποράς που καλλιεργεί η Ορθοδοξία ως άσκηση ορθής πίστης για να την αναφέρει στην αρμονική συμφωνία της τριαδικής ενότητας. Η περιχώρηση της πολλαπλότητας μέσα στην ενότητα του Χριστού καθορίζει το πνευματικό μέγεθος της Ορθοδοξίας.

»Η ποικίλη πολυμορφία είναι απαραίτητη προϋπόθεση της ορθόδοξης ενόρασης του κόσμου, επειδή γεννιέται μέσα από την ετερική σχέση που εγκαινίασε ο Θεός με τον κόσμο, με τα κτίσματα, με τον άνθρωπο. […] Ενώνει τα μέχρι τότε διεστώτα, συνταιριάζει σε μία ενιαία σύνθεση αυτά που μέχρι τότε ήταν αντίθετα, το πνεύμα με το σώμα, το ένα με τα πολλά, τον κόσμο ως γήινο εκκλησιαστικό σώμα με τη Βασιλεία των ουρανών. Οι αιρέσεις δεν θα μπορέσουν να αποδεχτούν ποτέ αύτη τη σύνθεση της πολλαπλότητας και της μοναδικότητας, του μέλλοντος της βασιλείας των εσχάτων με το ιστορικό παρόν, και θα επιμείνουν στη μοναδική πραγματικότητα, στο κατά μέρος, που θα θελήσουν να το επιβάλλουν ως το μοναδικό καθ’ όλον. Ο μονοφυσιτισμός, ο μονοενεργητισμός, ο μονοθελητισμός εκφράζουν αυτήν ακριβώς την ανικανότητα των μονοδιάστατων οπαδών τους να αναζητήσουν τρόπους συνύπαρξης με τον ετερικό τρόπο ζωής που καλλιεργούσε η πολυποίκιλη ορθοδοξία.

»Σε ένα ψηφιδωτό δάπεδο στη Συρία, ο Παύλος, επίσκοπος της Απάμειας, που αγωνιζόταν για να επικρατήσει αυτή η ορθόδοξη πίστη στις πολύμορφες αρχές της σωτηρίας, σε ένα δάπεδο που μάλλον αντανακλούσε την πολυμορφία των δογμάτων που ήταν ιστορημένα στο θόλο, και που παρουσίαζε την πολυμορφία του κόσμου με παραστάσεις που απεικόνιζαν φυτά, τη θάλασσα, κύματα, ελάφια, φίδια, αμπέλια, την ποικιλόμορφη δηλαδή συμβολική αναπαράσταση της σωτηρίας, έβαλε τους ψηφοθέτες να γράψουν στον ομφαλό της παράστασης∙ ΤΗΝ ΠΟΙΚΙΛΗΝ ΨΗΦΙΔΑ ΠΑΥΛΟΣ ΕΙΣΑΓΕΙ Ο ΠΟΙΚΙΛΟΦΡΩΝ ΤΩΝ ΑΝΩΘΕΝ ΔΟΓΜΑΤΩΝ».[1]

Γιατί, αν η Εκκλησία και η θεολογία πορεύθηκαν δια μέσου της ιστορίας (ρωμαϊκή και βυζαντινή οικουμένη, ακόμη και Τουρκοκρατία) αποδεχόμενες, έστω και με κάποιες δυσκολίες, το πολυμερώς και πολυτρόπως, είναι επείγουσα ανάγκη να επανεύρουν την αξία του θεμιτού θεολογικού πλουραλισμού αλλά και του ίδιου του διαλόγου και μιας διαλεγόμενης θεολογίας. Πράγματι η πρόκληση της παγκοσμιοποίησης και η πραγματικότητα των πολυπολιτισμικών κοινωνιών, με την όσμωση των λαών, των πολιτισμών και των θρησκειών, θέτουν επιτακτικά στην Εκκλησία και τη θεολογία το ζήτημα της θρησκευτικής ετερότητας, της σχέσης με τον «άλλον», που εικονίζει τον κατεξοχήν «Άλλον». Η εμφάνιση και εδραίωση ποικίλων ετεροτήτων (εθνικών, φυλετικών, θρησκευτικών, ιδεολογικών, κοινωνικών, ηλικιακών) στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών, οδήγησαν στην απώλεια του ομογενοποιημένου κοινωνικού και θρησκευτικού χώρου και στη ριζική μεταμόρφωση των κλειστών παραδοσιακών κοινωνιών.

Γιατί, η Ορθοδοξία καλείται σήμερα να επεξεργαστεί και να διατυπώσει μία θεολογία της ετερότητας και της ταυτότητας. Η τελευταία, σε μια ευρύτερη πνευματολογική και εσχατολογική προοπτική, περικλείει και την ετερότητα, καθώς, για να θυμηθούμε τον Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα, «ο άλλος γίνεται οντολογικό μέρος της ταυτότητάς μας», και «η ετερότητα δεν αποτελεί απειλή για την ενότητα, αλλά εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεσή της», στο βαθμό που «η ετερότητα είναι συστατική της ενότητας, και όχι επακόλουθό της».

Γιατί, με βάση τα παραπάνω η φονταμενταλιστική αναδίπλωση και η παραδοσιαρχία, η άρνηση της νεωτερικότητας και της πραγματικότητας των πλουραλιστικών κοινωνιών, η απόρριψη του διαλόγου και του «άλλου», η ελληνοκεντρική και εθνικιστική εκδοχή του χριστιανικού κηρύγματος και του εκκλησιαστικού γεγονότος είναι πειρασμοί που καλείται διαρκώς να αποκρούει και να υπερβαίνει η Ορθοδοξία και η γρηγορούσα θεολογική αυτοσυνειδησία.

Γιατί, μια Εκκλησία που δεν διαλέγεται με τον κόσμο και τα προβλήματά του, που δεν συνομιλεί με την ετερότητα του «άλλου» και με ό,τι αυτός κομίζει, παύει κατ’ ουσίαν να λειτουργεί ως εκ-κλησία, αφού αρνείται τη σημαντικότερη ίσως συνέπεια της Σάρκωσης: την εν Xριστώ ανακεφαλαίωση σύνολης της κτιστής δημιουργίας (Eφ. 1:10· πρβλ. Γαλ. 3:28, 4:4, Kολ. 1:16, 3:11), την πρόσληψη δηλαδή και μεταμόρφωση του κτιστού από το άκτιστο, την ανάληψη στο πρόσωπο του Ενανθρωπήσαντος Υιού και Λόγου του Θεού ολόκληρης της ανθρώπινης φύσης και Ιστορίας.

Γιατί, η αναγκαιότητα και το επιτακτικό καθήκον του διαλόγου, το διαλογικό ήθος της Ορθοδοξίας, με άλλα λόγια, απορρέει τόσο από τη θεολογική της αυτοσυνειδησία όσο και από τη φύση της Τριαδικής Θεότητας, αφού ως γνωστόν η πίστη μας στον Τριαδικό Θεό είναι η πίστη όχι σε μία μονάδα κλεισμένη στον εαυτό της, αλλά σε μία κοινωνία αιώνιας αγάπης, ελευθερίας και αλληλοπεριχώρησης.

Γιατί, όπως σημείωνε και ο Μητροπολίτης Δημητριάδος κ. Ιγνάτιος κατά την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης (2006) του βιβλίου της Ελληνορθόδοξης Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού Βοστώνης, Ορθόδοξες Εκκλησίες σε έναν πλουραλιστικό κόσμο (σε επιμέλεια π. Εμμανουήλ Κλάψη), καθώς και στην ημερίδα για το διαθρησκειακό και διαπολιτισμικό διάλογο (2011): «ο ενδοτριαδικός αυτός διάλογος ευρύνεται με τη Δημιουργία και γίνεται διάλογος του τριαδικού Θεού με την κτιστή ετερούσια πραγματικότητα, όλως ιδιαιτέρως δε με την κορωνίδα της δημιουργίας, τον άνθρωπο. Η δημιουργία πράγματι είναι ο διάλογος που έχει εγκαινιάσει ο Θεός, ο κατεξοχήν “Άλλος”, με την κτίση, ένας διάλογος που συνεχίζεται ώς την εσχατολογική πληρότητα, ώς την αγαθοτοπία της Βασιλείας του τριαδικού οίκου του Θεού. Σ’ αυτόν τον διάλογο της Θείας Οικονομίας κορυφαία θέση κατέχει η Ενσάρκωση, η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού. Γι’ αυτό και η Εκκλησία, το σώμα του Χριστού, δεν υπάρχει για τον εαυτό της, αλλά για τον κόσμο και προς χάριν του κόσμου. […] η Εκκλησία οφείλει να συνεχίζει εν Αγίω Πνεύματι το διαλογικό έργο σωτηρίας του Χριστού εντός της Ιστορίας· οφείλει δηλαδή να διαλέγεται με ό,τι δεν είναι ακόμη Εκκλησία».

Γιατί, ο διάλογος αποτελεί την πιο χαρακτηριστική έκφραση του αγαπητικού ήθους, την ίδια τη μαρτυρία του πνεύματος της χριστιανικής αγάπης και καταλλαγής, ενώ απαραίτητη προϋπόθεσή του είναι η μετά-νοια, η αίσθηση απώλειας και έλλειψης του «άλλου» (το αντίθετο δηλαδή της αυτάρκειας), η κίνηση εξόδου από τον εαυτό μας και τις βεβαιότητές μας, κίνηση που μας οδηγεί στην υπέρβαση του φόβου και του εγωισμού, ή και του θεολογικού και εκκλησιαστικού επαρχιωτισμού και απομονωτισμού. Ο διάλογος βοηθάει στη συνάντηση με τον «άλλο», στην υπέρβαση της άγνοιας, της καχυποψίας και της μνησικακίας, στην άρση των παρεξηγήσεων, στην από κοινού συζήτηση των νέων προκλήσεων.

Γιατί, τέλος, αυτό το διαλογικό ήθος όπως και την γενναιοδωρία και την απλοχωριά της Ορθοδοξίας φιλοδοξεί να υπηρετήσει με τη δημιουργία του ιστολογίου «πολυμερώς και πολυτρόπως» η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Το ιστολόγιο σχεδιάστηκε για να λειτουργήσει ως ένας χώρος διαλόγου και γόνιμης ανταλλαγής απόψεων για όσους θέλουν να σχολιάσουν επίκαιρα θέματα από θεολογική σκοπιά ή επιχειρούν την αναμέτρηση και τη συνάντηση της θεολογίας με τις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου, προσεγγίζοντας ένα ευρύτερο, όχι υποχρεωτικά ακαδημαϊκό κοινό. Έτσι το ιστολόγιο φιλοδοξεί να περιλάβει όχι μόνον κείμενα ακαδημαϊκού χαρακτήρα αλλά και όσα δοκίμια κρίνει ότι προάγουν την ορθόδοξη θεολογική, καθώς επίσης και την ευρύτερη χριστιανική σκέψη, χωρίς απαραίτητα αυτά να ταυτίζονται με τις απόψεις της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου ή να συγχέονται με τις επίσημες δηλώσεις της Εκκλησίας. Υιοθετώντας για τίτλο τον εναρκτήριο στίχο της προς Εβραίους Επιστολής, μακριά από κάθε αξίωση αυθεντικής ή αποκλειστικής ερμηνείας, δηλώνεται η πρόθεση του παρόντος ιστολογίου να υπηρετήσει την πολυφωνία και τον θεολογικό πλουραλισμό, να δεξιωθεί και να συνθέσει τις υπάρχουσες θεολογικές τάσεις.

Ο Παντελής Λ. Καλαϊτζίδης, Δρ. Θ., Master Φ., είναι Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της European Academy of Religion.

Το ζωγραφικό θέμα της ανάρτησης είναι λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της Ανάληψης, έργο του Ράλλη Κοψίδη στον Ναό του Αποστόλου Παύλου στο Ορθόδοξο Κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Chambésy, Γενεύη (1975). 

[1] π. Λάμπρου Καμπερίδη, «Η πολυμορφία της Ορθοδοξίας σε έναν μονοσήμαντο κόσμο», περιοδικό Ίνδικτος, τχ. 21, Νοέμβριος 2006, σσ. 47-62, εδώ 57-60.